Ян Баршчэўскi. ШЛЯХЦІЦ ЗАВАЛЬНЯ (фрагменты)

Дата: 23 Октября 2008
Четверг

Ян Баршчэўскi

Шляхцiц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях

(фрагменты)

НЕКАЛЬКI СЛОЎ АД АЎТАРА

Сярод беларускага люду захоўваюцца яшчэ i цяпер асобныя паданнi даўнiх часоў, якiя, пераходзячы ад чалавека да чалавека, зрабiлiся такiя ж цьмяныя, як i мiфалогiя старажытных народаў. Жыхары гэтага краю, а менавіта Полацкага, Невельскага i Себежскага паветаў, спрадвеку пакутуючы, зусiм змянiлiся характарам; на iх тварах заўсёды адбiты нейкi смутак i змрочная задумлiвасць. У iх фантазiях увесь час блукаюць нядобрыя духi, якiя, аднак, служаць злым панам, чараўнiкам i ўсiм непрыяцелям простага люду.

Я нарадзiўся там i вырас, iх скаргi i журботныя апавяданнi, як гоман дзiкiх лясоў, навявалi на мяне заўсёды змрочныя думкi i з дзяцiнства былi маёй адзiнаю марай.

Асобныя з гэтых родных успамiнаў я прыгадаў у баладах1; гэта быў мой самотны напеў. Балады былi пачаткам таго, пра што я меў намер сказаць падрабязней. Гэта ў чалавечай натуры – ад песнi пераходзiм да апавядання пра тое, што нас найбольш займае. Павiнны выйсцi адзiн за адным шэсць2 томiкаў гэтых аповесцяў, якiя малююць пераважна мясцiны паўночнае Беларусi, бо гэты куток зямлi заўсёды выклiкае ў мяне наймiлейшы ўспамiн.

Я не пераймаю формаў, якiя ўжывалі пiсьменнiкi англiйскiя, нямецкiя або французскiя; лiчу, што чужаземнае не будзе пасаваць негаваркому жыхару Беларусi. Узяў я форму з самое прыроды. Сiрата штодзённа наракае на сваю нядолю, апавядае пра розныя пакуты, якiя ён мусiў трываць на гэтым свеце, i яго скаргi на працягу ўсяго жыцця злiваюцца ў адну аповесць, хоць ён i не думаў сёння пра тое, што будзе апавядаць заўтра.

Ян Баршчэўскi

Пецярбург, 1844, 8 верасня3

НАРЫС ПАЎНОЧНАЕ БЕЛАРУСI

Той, хто падарожнiчае з поўначы ў бок Беларусi, бачыць перад сабою велiзарныя вёскi накшталт мястэчак, белыя мураваныя цэрквы i камянiцы двароў*, шырокiя засеяныя палi, сям-там невялiчкiя хваёвы пушчы або бярозавыя гаі, чуе няраз працяглы i гучны спеў селянiна, якi далёка, наколькi сягае вока, разносiцца па палях або пералятае горы i далiны з мелодыяй пастухоўскага ражка. У нядзелю, калi сонца наблiжаецца да захаду, сустракае ён вясковых дзяўчат у святочных паркалёвых, а часам i ў ядвабных сарафанах у атачэннi юнакоў-залётнiкаў; водзяць яны карагоды, спяваючы народныя песнi, а старыя, седзячы на прызбах, разважаюць пра мiнулыя i сённяшнiя часы...

Аднак калi ён наблiжаецца да межаў Себежскага i Невельскага паветаў, то бачыць перад сабою разлеглыя цёмныя пушчы, якiя, быццам хмары, навiсаюць на даляглядзе, памiж лясоў – саламяныя стрэхi бедных жыхароў; дзе-нiдзе позiрк сустракае вытырклы памiж хвоямi жалезны крыж пакрытае мохам каплiчкi, перад дзвярыма якой на двух хваёвых слупах вiсяць або два, або тры званы; па ваколiцах раскiданы магiльныя крыжы i камянi. Рэдка натрапiш там на прыстойна збудаваны панскi дом; няшмат i касцёлаў такiх, дзе можна было б бачыць густ архiтэктара або выдаткi багатага фундатара; i гэты выгляд зямлi, змрочны i дзiкi, пачынаючыся ад ракi Ловаць, распасцiраецца да берагоў Дзвiны, дзе канчаюцца Палата i Дрыса.

На ўсiм гэтым абшары вузкiя камянiстыя дарогi, пераразаючы гарыстыя мясцiны i мiнаючы дзiкiя берагi азёраў, хаваюцца ў пушчах. У бедных вёсках у святочныя i будзённыя днi заўсёды пануе нейкая панурая цiшыня; рэдка адгукнецца песня жняца або ратая, i па гэтым спеве можна лёгка зразумець яго заклапочаныя думкi, бо няўрод часта ашуквае тут надзеi працавiтага земляроба...

У гэтых краях прайшлi дзiцячыя мае гады. Тут я пасля таго, як разлучыўся з маладымi сваiмi таварышамi па Полацкай акадэмii1, не могучы мець пры сабе iншых кнiг, апрача некалькiх лацiнскiх i грэцкiх класiкаў, блукаў у прыемных марах дзе-небудзь у цёмнай пушчы або па бязлюдным беразе возера; любiў чытаць у кнiзе прыроды, калi вечаровай парою адкрыецца старонка, на якой мiльёнамi зiхоткiх угары зорак напiсана Божая Ўсемагутнасць. На зямлi, пакрытай безлiччу раслiн i жывёл, я чытаў аб Мiласэрнасцi i Волi Творцы. Гэтая кнiга прыроды вучыла мяне сапраўднай паэзii, сапраўдным пачуццям лепей, чым сённяшнiя гаваркiя крытыкi, якiя чужыя пачуццi i розныя здольнасцi, дадзеныя чалавеку ад Бога, хочуць, быццам фрак, перашыць на сваю фiгуру.

Апавяданнi старых пра розныя здарэннi ў iх народных аповесцях, якiя перайшлi ад чалавека да чалавека са старадаўнiх часоў, былi для мяне гiсторыяй гэтае зямлi, характару i пачуццяў беларусаў.

Пасля таго як лёс закiнуў мяне ў далёкiя мясцiны, як жа часта самотныя думкi мае з берагоў Нявы вяртаюцца ў гэты край, дзе прайшлi лепшыя гады майго жыцця, дзе столькi мiлых успамiнаў малюе мне памяць! Успамiнаю недалёкiя ад Невеля ваколiцы Рабшчызны2, дзе прырода ўзняла высокiя горы, быццам паверхi велiзарных гмахаў, якiя стагоддзi пакрылi ценем лясоў, а некаторыя пад пагодлiвым сонцам ззяюць залатым пяском. Якiя там разнастайныя краявiды, якiя цудоўныя малюнкi! Калi хто, будучы ў гэтым краi, узышоў на вяршыню Пачаноўскае гары* i глядзеў на дзiкiя ваколiцы, што ляжаць навокал, дык бачыў, як азёры тут i там, нiбы люстэркi, адбiваюць дзённы прамень, а над iх берагамi дрэмлюць густыя лясы, як дзе-нiдзе па схiлах чарнеюць бедныя сялянскiя хацiны; але не ўбачыш тут нiдзе нi гарадскiх муроў, нi вежаў старога замка. Там чалавек забывае пра свет. Не гучаць там спрэчкi французскае палаты ў справе Егiпта i Турцыi3, не чуваць там пра англiйскi парламент4, пра вайну з кiтайцамi5, не гамоняць там нi пра чыгункi6, нi пра дзiвосную вынаходку Дагера7. I толькi голас пастушка, стрэл паляўнiчага ў лесе або вецер, што гойсае ў вяршалiнах пушчы, парушаюць на хвiлiну цiшыню ваколiцы...

Блiжэй да Полацка возера Нешчарда на некалькi мiль залiвае абшар, падмывае хвалямi ўзбярэжныя пясчаныя горы, на поўдзень – шырокiя паплавы, усеяныя купамi лазняку, сям-там рэчкi, бегучы здалёк сярод чароту, хаваюцца ў разлiве азёрнае вады. Там вясна – рай; самыя розныя птушкi, здаецца, збiраюцца з усiх канцоў свету, тысячы розных меладычных, дзiкiх i чуллiвых галасоў адгукаюцца над вадою па лугах i лясах: енк зязюлi, пошчак салаўёў, голас бугая ў чароце, рэзкiя крыкi качак... Гэтая дзiвосная суладнасць i гэты канцэрт прыроды пераносiлi мае ўяўленнi ў нейкi чарадзейны край.

I цяпер гэтыя мясцiны, дзе ў маленстве я бачыў столькi цудаў прыроды, гэтыя гаi, гэтыя зялёныя берагi Нешчарды памяць малюе мне, нiбы прыснёны сад. Прыпамiнаю народныя апавяданнi пра паданнi гэтага краю, пра горы, дрэвы, Нешчарду, якiя ходзяць сярод люду; i хоць у яго апавяданнях цяжка знайсцi поўную праўду, аднак можна бачыць нейкi след мiнуўшчыны гэтага краю, бо яшчэ дагэтуль у некаторых мясцiнах можна назiраць валы, узнятыя чалавечаю рукою; гэта, бясспрэчна, сляды войнаў, пра якiя не ўспомнiў анiводзiн гiсторык. Часам пагляд сустракае курганы, пакрытыя лесам. Можа, у ценю шумлiвых хвояў спачывае там якi-небудзь ваяўнiк, iмя якога даўно забытае. Я няраз чуў аповяды простага народа пра даўнiя войны, але да iх столькi дамешана казак i цудаў, што застаўся толькi слабы след мiнуўшчыны, без iмёнаў дзейных асоб. Раскажу адно простанароднае паданне гэтае ваколiцы.

На паўднёвым баку возера Нешчарды ёсць гара, якую з трох бакоў амывае вада, на той гары – драўляны маленькi касцёлак i некалькi хвояў. Там часта знаходзяць у пяску сцёртыя вякамi срэбныя манеты, шкляныя прадметы, якія выкарыстоўваліся як упрыгожанні, iржавыя рэшткi разнастайнае старасвецкае зброi. Кажуць, на той паўвыспе быў некалi горад. Аднак чый горад, хто ў iм уладарыў, невядома. Тамтэйшы люд, якi жыве ў аддаленых лясiстых ваколiцах, доўга не ведаў нападаў розных плямёнаў, што блукалi ў гэтым краi дзеля рабунку. Праз некаторы час страшны волат, якога звалi Княжа8, прываблены да берагоў Нешчарды надзеяй на багаты рабунак, аблажыў з велiзарнай хеўраю разбойнiкаў гэты горад, адужаў слабую абарону, абрабаваў дамы, пазабiваў жыхароў, у касцёлах паабдзiраў абразы i спляжыў ахвяравальны посуд, нават касцёл зруйнаваў, а званы ўтапiў у возеры i з натоўпам сяброў атабарыўся ў спустошаным горадзе. Аднак Бог дзiвосным чынам абвясцiў сваю кару блюзнерцам. Званы, затопленыя на дне возера, штодзень на захадзе i ўсходзе сонца абуджалi глухое маўчанне на дзiкiх берагах Нешчарды так, што птушкi, напалоханыя енкам гэтага звону, уцяклі паветранымі шляхамі, а сарны i ласi, дрыжучы ад страху, пахавалiся ў далёкiх пушчах. Апоўначы лятала чума, падобная да чорнага шара, i дзе яна дакранулася да сцяны, з гэтага дому ўжо нiхто не выходзiў жывы, i такiм чынам вымерла ўся дружына Княжа; сам ён, перапалоханы, пакiнуўшы ўсе багаццi, закапаныя ў гары, уцёк з некалькiмi сябрукамi, але недалёка за возерам яго напаткала смерць. Народ i зараз паказвае аграмадны курган, якi называецца Магiлай Княжа9.

Шмат i iншых паданняў у тым краi кружыць сярод простага люду; у многiх з iх згадваюцца гiстарычныя выпадкi, iншыя ж – болей плён фантазii ды меланхалiчнага духу, што вызначае жыхара гэтых дзiкiх i лясiстых ваколiц; ад прыроды ён здольны да жвавае думкi, уяўленне яго стварае дзiўныя карцiны. Асобныя з тамтэйшых простанародных паданняў я перадаў у баладах, змешчаных у трох томiках альманаха “Niezabudka”10, а менавiта: “Дзявочая крынiца”11, якая знаходзiцца на поўнач ад горада Полацка, схаваная ў ценю адвечных лясоў; “Дзве бярозы”12, якiя i цяпер люд паказвае непадалёку ад берагоў возера Шэвiна; “Курганы”13; “Русалка”14 ўзятая з песнi чараўнiцы, якая, сумуючы па сваiм каханым, спявае:

Гусанькi, лябёдэнькi, Скiньця мне па пёрэчку, Я з вамi полечу.

Бываюць тут часамi ў нядзелю кiрмашы; людзi збiраюцца з блiжэйшых вёсак у касцёл. Там на могiлках можна бачыць сцэны, якiя наводзяць на душу смутак. Вось удава з малымi дзецьмi ля драўлянага крыжа, якi стаiць над магiлаю яе мужа, а там сiрата над магiлаю бацькоў выказваюць сваю журбу голасам, якi раздзiрае сэрца; калi хто наблiзiцца да iх i падслухае iхнiя словы, – яны зайздросцяць мёртвым, i гэтыя слёзныя скаргi, здаецца, працялi б i каменныя грудзi.

Пасля набажэнства ўсе збiраюцца ў адным месцы, дзе-небудзь паблiзу карчмы; тут з’яўляецца некалькi жыдкоў15 са стужкамi, iголкамi i рознымi блiшчастымi аздобамi для адзення; падае голас адмысловая беларуская дуда16. Распачынаецца музыка17 пад адкрытым небам; малады хлопец, і сівы дзед, падхмеленыя гарэлкаю, скачуць да поту, iх радасць часта пераходзiць межы прыстойнасцi. А журботныя плачкі, якiя нядаўна залiвалiся слязьмi над магiлаю мужа i бацькi, скачуць пад мелодыю дуды:

Слава тобе, Хрыстэ цару, Што мой муж на цмэнтару, I бяды позбылася, I гарэлкi напiлася.

Або таксама:

Калi ж тая серада прашла, Як ня еўшы на прыгон пашла, Весь дзень жала, ня лянiлася, Злому войту пакланiлася; А цяпер жа нi а чом тужыць, I войт п’яный у карчме ляжыць.

У большасцi песень гэтага простага люду, як у словах, так i ў мелодыi, ёсць нешта меланхалiчнае, i нават вясельныя песнi, дзе маладым зычаць шчаслiвага супольнага жыцця, маюць у сабе нейкае пачуццё смутку, як быццам яны не давяраюць будучаму лёсу ў гэтай юдолi плачу... Але вясельныя абрады адметныя рыцарскiм запалам; малады, перш чым стаць ля парога бацькоў нарачонае, прывучае свайго каня не баяцца агню i кiдацца ў полымя, а пасля такое падрыхтоўкi, сабраўшыся ехаць да свае нарачонае, ён i яго дружына надзяваюць чырвоныя шапкi, звешваюць на грудзi чырвоныя хусткi ды iмчацца праз горы да дому, дзе iх чакаюць нявеста i госцi. Перад варотамi яны спыняюцца; салома шугае полымем, ён i дружына пераскокваюць яе наўскач на ўдалых конях, але i тут яшчэ запаленыя пучкi саломы, якiя кiдаюць коням у вочы, не дазваляюць заехаць у адчыненыя вароты; яны адольваюць усе перашкоды; малады са схiленай галавою ўваходзiць у хату, сядае за сталом, чуецца песня “Баслоў Бог вяселе iграць”*, i тут пачынаецца блаславенне маладых i вясельны баль. Але ў часе таго балю здараюцца розныя незвычайныя выпадкi.

Беларусь, як i iншыя народы, памятае яшчэ некаторых сваiх мiфалагiчных бажкоў. Русалкi, калi жыта красуе ў полi, з распушчанымi доўгiмi валасамi гушкаюцца на бярозах i спяваюць песнi; iхнi смех адгукаецца ў глыбiнi лясоў i трывогай працiнае тых, хто збiрае грыбы або ягады. Лясны бог – пан дзiкiх пустэльняў; каб чалавечны зрок не мог яго ўгледзець, ён пад размаiтымi выглядамi хаваецца ў сваiх уладаннях; мiнаючы лугi, так змяншаецца, што яго нельга ўбачыць у густой траве; iдучы праз пушчы, раўняецца з самымi высокiмi хваiнамi. Ён апякун звяроў i лясных птушак. Кажуць, што бачылi велiзарныя чароды вавёрак, якiх лясны бажок перапраўляў з аднае пушчы ў другую; ён рабiў гэта, каб выратаваць iх ад агню, бо прадбачыў, у якiм баку выбухне пажар.

Урачыстасць Купалы вядома амаль усiм славянскiм народам. На Беларусi 23 чэрвеня18, пасля захаду сонца, адбываецца Купальня, або Свята Купалы; уначы шукаюць скарбаў; самы шчаслiвы той, каму пашанцуе сарваць кветку папарацi; яго зрок прыкмячае закапаныя ў глыбiнi зямлi скарбы, i ён столькi можа мець золата, колькi сам захоча. Кабеты разам з юнакамi i дзяўчатамi каля вогнiшчаў са смаловага палення чакаюць усходу сонца, спяваючы песнi:

Iван да Марія, На гарэ купальня, Гдзе Iван купаўся, Бераг калыхаўся; Гдзе Марія купалась, Трава разсьцiлалась.

Ды iншыя падобныя песнi гучаць у полi, аж пакуль сонца не зайграе на небе.

Ноч Купалы ў тым баку Беларусi поўная незвычайных здарэнняў. На думку простага люду, уся прырода ў гэтую ноч весялiцца. Рыбакi бачаць паверхню возера, пакрытую часам белым, нібы месячным бляскам, i хоць неба яснае i паветра спакойнае, блiскучыя хвалi, удараючы ў берагi, разбiваюцца на кроплi, якiя, нiбы зоркi, свецяцца ў паветры. I гэтае цудоўнае вiдовiшча на зарослых чаротам берагах абуджае дзiкiх качак ды iншых вадзяных птушак, якiя, прывабленыя дзiвосным свячэннем вады, уздымаюцца тут i там над ясным возерам. Дрэвы ў лесе таксама могуць пераходзiць з аднаго месца на другое; шумам сваiх галiн яны размаўляюць памiж сабою; апавядаюць, што нехта, блукаючы гэтай ноччу ў лесе, знайшоў кветку папарацi i бачыў не толькi скарбы, схаваныя ў зямлi, але i незвычайныя дзiвы ў прыродзе; разумеў гаворку кожнага стварэння; чуў, як дубы сыходзяцца з розных мясцiн i, зрабiўшы кола, гамоняць шолахам галiн, прыгадваючы, быццам старыя ваяры, свае гераiчныя ўчынкi i даўнiя заслугi. Лiпы i бярозы, збiраючыся там, хвалiлiся сваёй прыгажосцю; сярод iх былi некаторыя, нiбыта госцi з суседнiх садоў, класiчна падстрыжаныя i выпрастаныя; тыя гаманiлi пра залётнасць дваровых дзяўчат i свавольства панiчоў, сведкамi якого яны няраз былi; а гэтыя крыўдныя размовы з пагардаю слухалi задуменныя хвоi i ялiны. Ён бачыў вербы, якiя, стоячы над рэчкай i ўглядаючыся ў вадзяное люстэрка, пыталiся адна ў аднае, што якой з iх пасуе, – i гэтыя цуды дзеюцца ажно да ўсходу сонца.

Усход сонца пасля гэтае бяссоннае, урачастае ночы таксама бывае крыху асаблiвы. Натоўп люду, што весялiцца ў полi, канчае песнi ды танцы i моўчкi скiроўвае вочы да неба, нiбы паглядае на сцэну, дзе ўверсе, на палаючай прасторы далягляду, павiнна з’явiцца штосьцi незвычайнае. Узыходзiць сонца, уздымаецца над гарамi ды лясамi i на вачах усяго люду рассыпаецца ў небе на дробныя зiхатлiвыя зорачкi, зноў збягаецца ў адзiн агнiсты шар; яго акружае безлiч вясёлкавых кругоў, i ён мiгцiць, кружачыся вакол свае восi. Гэтая праява паўтараецца некалькi разоў, i такiм чынам сонца грае штогод 24 чэрвеня.

Апрача згаданых цудаў, ёсць яшчэ, як мяркуюць жыхары таго краю, чароўныя зёлкі. Разрыў-трава можа дзiвосна ўздзейнiчаць на жалеза, разрывае нiбыта замкi i кайданы ў вязняў; калi каса натрапiць на яе на лузе ў час сенакосу, дык расколецца на некалькi частак. Пералёт-трава, або лятучае зёлка; расказваюць пра яе, што яна мае здольнасць пераносiцца з месца на месца, яе вясёлкавая кветка надзвычай жывая i прыгожая, а ў сваiм палёце часам блiшчыць, быццам зорачка. Шчаслiвы, хто яе сарве, бо не зазнае ён перашкодаў у сваiм жыццi, усе яго жаданнi неадкладна здзейсняцца, i гэтая зёлка – зёлка шчасця. Людзi, марачы пра шчасце на гэтай зямлi, малююць яго ў розных вобразах; грэкi i рымляне верылi ў сляпую Фартуну, што, круцячы вечнае кола, уздымае людзей пад аблокi i зноў апускае ў бяздонне. Беларускi народ уявiў сабе нейкае лятучае зёлка, гонячыся за якім не адзiн збiўся з дарогi i не вярнуўся да свае роднае хаты. I я, шукаючы яе далёка, пакiнуў гэтую родную старонку, дзе прайшлi самыя прыемныя днi майго жыцця, i цяпер у паўночнай сталiцы19, паглядаючы на тэатр вялiкага свету, чытаю кнiгу, што часам смешыць, часам прымушае лiць слёзы, i гэта – кнiга чалавечых сэрцаў i характараў20.

Край мой, дзе горы паўсталi узнёсла, Край сiнiх вод, чаратамi зарослых, Пушчаў, дзе ў голлi хаваецца сонца, Колькi прыгадак ты будзiш штодзённа, Ў промнях вясновых, у барвах зялёных Ты мне з’яўляешся казкай бясконцай. Згадваю сумную песню ратая Цi пастуха, што па-простаму грае, Часам, калi у лясах ля азёраў З кобзаю рэха гамонiць паўторам Цi калi люд пасля дзённае працы Гучна спяшае ля хаты сабрацца, Чуючы мяккi палон прахалоды, Слухаць ад старца сiвога прыгоды Прашчураў слынных, асiлкаў, герояў. Слава i дзiва паданне старое, Што аж ад продкаў па бацькавым краi З вёскi да вёскi вандруе, блукае!21

ШЛЯХЦIЦ ЗАВАЛЬНЯ

Дзядзька мой пан Завальня, досыць заможны шляхцiц на загродзе1, жыў у паўночным i дзiкiм баку Беларусi. Яго сядзiба стаяла ў чароўнай мясцiне. На поўнач паблiзу жылля – Нешчарда, велiзарнае возера накшталт марское затокi. Калi ўсходзiцца вецер, ад возера плыве роўны шум i вiдаць праз вакно, як пакрытыя пенаю хвалi падымаюць угору i зноў кiдаюць унiз рыбацкiя лодкi. На поўдзень ад дому нiзiны зелянеюць кустамi лазы, дзе-нiдзе ўзгоркi, парослыя бярозамi i лiпамi, на захад – разлогiя лугавiны, i рака бяжыць з усходу – пераразаючы гэтыя ваколiцы, улiваецца ў Нешчарду. Вясна там надзвычай прыгожая, калi па лугах разальецца вада, i ў паветры над возерам i ў лясах зазвiняць галасы птушак, што вяртаюцца з выраю.

Пан Завальня любiў прыроду, найбольшай прыемнасцю для яго было садзiць дрэвы, i таму, хоць дом яго стаяў на гары, за паўвярсты нельга яго ўбачыць, бо быў з усiх бакоў прыкрыты лесам. Толькi рыбакам, што плавалi па возеры, адкрывалася ўся пабудова. Ён таксама меў прыроджаную душу паэта i хоць сам не пiсаў нi прозай, нi вершам, але кожнае апавяданне пра разбойнiкаў, герояў, пра чары i цуды надзвычай яго займала, i кожную ноч ён засынаў не iначай, як слухаючы чарадзейныя гiсторыi. Таму ўжо было звычайным, што, пакуль ён не засне, хто-небудзь з чэлядзi мусiў апавядаць яму якую простанародную аповесць, i ён слухаў цярплiва, хоць бы адна i тая ж гiсторыя паўтаралася некалькi дзесяткаў разоў. Калi хто прыязджаў да яго, маючы якую патрэбу, якi-небудзь падарожны цi квестар2, ён найласкавей яго прымаў, частаваў, пакiдаў начаваць i выконваў усе жадункi, узнагароджваў, абы толькi той расказаў яму якую казку. А асаблiва ўвосень, калi ночы доўгiя. Той госць быў для яго наймiлейшы, якi меў у запасе найбольш гiсторый, розных здарэнняў i показак.

Калi я прыехаў да яго, ён быў вельмi мне рады, распытваў пра шаноўных людзей, у якiх я праслужыў столькi гадоў3, расказваў пра сваю гаспадарку, пра бярозы, лiпы i клёны, якiя шырока распарцёрлi свае галiны над дахам. Некаторых суседзяў хвалiў, iншых жа ганiў, што яны займалiся толькi сабакамi i паляваннем. Нарэшце, пасля доўгае размовы пра сёе ды тое, кажа мне:

– Ты чалавек вучоны, хадзiў у езуiцкую школу4, чытаў многа кнiжак, гутарыў з вучонымi людзьмi, павiнен ведаць шмат разнастайных гiсторый, сёння ўвечары раскажы мне што-небудзь цiкавае.

Дык я пачаў прыпамiнаць, чым бы пахвалiцца. Я нiчога не чытаў, апрача гiсторыкаў i класiкаў. Гiсторыя народаў – не займальная рэч для таго, каго не цiкавяць тэатр свету i асобы, што iграюць розныя сцэны. Для майго дзядзькi адзiнай гiсторыяй былi Бiблiя, са свецкiх жа паданняў ён дзесьцi вычытаў, што Аляксандар Македонскi, прагнучы даведацца пра вышыню неба i глыбiню мора, лятаў на грыфах i апускаўся на дно акiяна5, i такая чалавечая смеласць яго, дзядзьку, здзiўляла i займала. Трэба было i мне расказаць што-небудзь падобнае, таму вырашыў пачаць з “Адысеi” Гамера, бо ў гэтай паэме поўна чараў i дзiваў, як i ў нашых асобных простанародных аповесцях.

Блiзу дзесятае гадзiны вечара, калi вясковыя жыхары канчаюць сваю працу, мой дзядзька пасля малiтвы iдзе спачываць. Ужо сабралася ўся чэлядзь паслухаць новыя аповесцi, а ён сказаў так:

– Ну, Янка, раскажы ж нам што цiкавага, я буду пiльна слухаць, бо сёння адчуваю, што не хутка засну. Тады я, каб мае аповесцi былi лепш зразумелыя для слухачоў, расказаў коратка пра самых галоўных грэцкiх багоў, багiнь i герояў, пасля пра залаты яблык, пра суд Парыса, пра аблогу Троi. Усе слухалi з цiкавасцю i здзiўленнем. Я чуў, як некаторыя з чэлядзi гаварылi:

– Гэтай баснi прыпомныць не можна, дужа цяшкая.

– А цi было калi ў сапраўднасцi тое, што ты расказваеш? – пасля доўгага маўчання перапынiў дзядзька.

– Так некалi верылi паганцы, бо гэта было да нараджэння Хрыстовага. Вядома з гiсторыi пра гэты народ, вядома таксама i пра яго рэлiгiю.

– I такому вас вучаць езуiты ў школах, нашто ж гэта прыдасца?

– Хто вучыцца, – адказаў я, – той павiнен пра ўсё ведаць.

– Ну, то кажы далей.

I далей я апавядаў без перапынку. Ужо было пасля паўночы. Чэлядзь, разыходзячыся, пацiху паўтарала памiж сабой:

– Нам гэтай баснi ня выўчыцца, усё што-то нi па-нашэму, тут нiчаго нi прыпомнiш.

Праз пэўны час я пачуў моцны храп майго дзядзькi i, усцешаны з гэтае прычыны, перажагнаўся i заснуў.

На другi дзень ён як вясковы гаспадар устаў вельмi рана, агледзеў увесь свой маленькi маёнтачак, вярнуўся ў дом i, наблiжаючыся да мяне, калi я яшчэ драмаў, загукаў:

– О, як бачу, вашэць любiць спаць па-панску; уставай, у простых людзей гэта грэх, i цябе назавуць гультаём! Але твая ўчарашняя гiсторыя вельмi вучоная, хоць забi, не помню анiводнага імя тых паганскiх багоў. Дый гэта не апошнi раз, пагасцюеш у мяне да вясны i за доўгiя зiмовыя ночы шмат мне раскажаш пра сёе i пра тое.

У час майго побыту ў дзядзькавым доме мусiў я амаль пяць тыдняў кожную ноч усыпляць яго пераказам славутых паэм грэцкiх або лацiнскiх класiкаў, аднак найбольш яму падабалася з “Адысеi” мудрасць Улiса6 на берагах Цырцэi i на востраве цыклопаў. Паўтараў мне няраз:

– А можа, некалi даўно i бывалi такiя агромнiстыя велiканы, толькi дзiўна, што з адным вокам на ілбе. Але ж i хiтрун гэты Улiс – напаiў, выкалаў вока i выехаў на баране.

Не мог таксама ён забыць шостае песнi з Вергiлiя7, дзе Эней увайшоў у пекла. Паўтараў некалькi разоў такiя словы:

– Хоць ён быў i паганiн, ды якое шляхетнае пачуццё i любасць да бацькi – iсцi ў такое небяспечнае месца. Але якая ў iх дзiўная вера, у нас душачкi збавёныя iдуць у неба, а яны сабе прыдумалi нябеснае валадарства так глыбока пад зямлёй. Дзiўная рэч!

Аднаго разу, размаўляючы са мною, запытаўся ён, цi даўно я быў у Полацку.

– Амаль год не меў нагоды быць у гэтым горадзе.

– Калi надарыцца там быць, добра было б даведацца ад ксяндзоў езуiтаў, як вучацца мае Стась i Юзiк. О, не кепска быць чалавекам вучоным! От, як вашэць апавядаеш з розных кнiжак, таго невук i ў сне не ўбачыць! Добра ўсё ведаць. Я, будучы ў Полацку, i мая нябожчыца жонка, вечная ёй памяць, прасiлi ксяндза-прэфекта8, каб не шкадавалi розгаў.

Розгаю дух святы дзетак бiць радзiць, Розга анiяк здароўю не вадзiць9.

О, гэта цудоўныя вершы – розга вучыць розуму i веры. Сёй-той з нашых панiчоў, якiх песцяць у бацькоў, толькi i бавіцца з коньмi i сабакамi, а прыйдзе якi ў касцёл, дык нават не перажагнаецца. Якая ўцеха бацькам – толькi кара Божая!

Ужо былi першыя днi лiстапада. Самотны, седзячы ля вакна, я слухаў завыванне асеннiх вятроў i пошум бяроз i клёнаў, якiя густа ўздымалiся над дахам. Вiхор круцiў па двары жоўтае лiсце i ўзнiмаў яго ўгору. Усюды глуха, толькi зрэдку забрэша сабака, калi мiнае прахожы або пакажацца з лесу звер. Думкi мае былi занятыя нейкiмi тужлiвымi марамi. Тут уваходзiць кабета, што за гаспадыню ў майго дзядзькi. Гэта сястра яго жонкi-нябожчыцы, ужо ў сталых гадах. Убачыўшы, што я задумаўся, сказала:

– Нудзiшся ты ў нас, пане Янка. Ты малады чалавек, а адпаведнае кампанii не маеш, а можа, ужо i гэтыя начныя апавяданнi апрыкралi. Крышку патрывай, – як толькi замерзне Нешчарда, паўз гэты фальварак праз возера будзе вялiкая дарога. О! Тады пан Завальня запросiць да сябе шмат гасцей, каб расказвалi, што каму заманецца.

Прайшло колькi дзён. Яснымi i пагодлiвымi начамi заiскрылiся маразы. Заснула возера пад тоўстай лядовай глыбай, пасыпаўся снег з аблокаў – i ўжо зiма. Уздоўж Нешчарды з’явiлася шырокая дарога, праходзяць падарожныя i цягнуцца ў Рыгу вазы, гружаныя лёнам i пянькою, паказаўся гурт рыбаловаў на лёдзе. Мы з дзядзькам любiлi часта наведваць тонi i глядзець на багаты ўлоў, а тут яшчэ i тая была карысць, што ён, прабыўшы цэлы дзень на марозе, хутка засынаў, i я вечарамi быў вольны. Да таго ж мы часцей мелi i заезджых гасцей, перад якiмi дзядзька вельмi хвалiў мяне i езуiцкiя навукi, расказваючы, што чуў ад мяне шмат новых i такiх разумных аповесцей, што i запомнiць цяжка. Быў i я рады гасцям, бо сёй-той з iх заступаў маё месца, i мне ўжо было прыемней слухаць, чым гаварыць.

Вечар быў цёмны, неба пакрыта хмарамi, нiдзе анiводнае зоркi, падаў густы снег. Раптам пачынае дзьмуць паўночны вецер, навокал страшная бура i завiруха, вокны засыпала снегам, за сцяною завылi сумным голасам вiхуры, быццам над магiлаю самое прыроды, за адзiн крок вока нiчога не бачыць, i сабакi на падворку брэшуць: кiдаюцца, быццам напалi на нейкага звера. Выходжу з дому, слухаю, цi не падышла зграя ваўкоў, бо ў такую завiруху гэтыя драпежныя звяры найчасцей шукаюць сабе здабычу, гойсаючы тут i там каля вёсак. Узяў набiтую стрэльбу, каб хоць папужаць iх, калi здолею заўважыць зiхатлiвыя воўчыя вочы. Раптам пачуў крык на возеры, там i тут пераклiкалiся памiж сабою мноства адчайных галасоў, быццам не могучы даць рады ў страшнай небяспецы. Я вяртаюся ў хату i кажу пра гэта дзядзьку.

– Гэта падарожныя, – адказаў ён, – дуйка снегам замяла дарогу, i яны, блукаючы па возеры, не ведаюць, у якi бок падацца.

Гаворачы гэта, ён узяў запаленую свечку i паставiў яе на падваконнi.

Пан Завальня меў звычай рабiць гэта кожную завейную ноч ужо таму, што жыла ў ягоным хрысцiянскiм сэрцы любоў да блiжняга, i ён рады быў заўсёды гасцям, каб з iмi пагаварыць i паслухаць iхнiя гiсторыi. Падарожныя, што заблудзiлiся, заўважыўшы з возера агонь у вакне, цешыліся, як мараходы, змучаныя марскiмi хвалямi, калi ўгледзяць здалёк сярод начное цямрэчы святло партовага лiхтара, цешыліся i з’язджалiся ўсе да сядзiбы майго дзядзькi, быццам да прыдарожнае карчмы, каб пагрэцца i даць адпачынак коням.

Вецер не сцiхаў, i дом, быццам высокiя валы, акружалi снежныя сумёты; сярод шуму буры чуваць рыпенне снегу пад нагружанымi вазамi, стукаюць у зачыненыя вароты i крычаць:

– Рандар! рандар! Адчынi вароты; ахцi, якая мяцелiца, саўсём перазяблi, i конi прысталi, чуць цягнуць. Рандар! Рандар! Адчынi вароты!

На гэты крык выходзiць парабак, незадаволены, што ўвалiўся ў глыбокi снег:

– Пагадзiця, адчыню, чаго вы крычыця, тут не рандар жывець, а пан Завальня.

– Ах, паночык (думалi, што гэта сам гаспадар), пусцi нас пiраначаваць, ноч цёмная, нiчаго не вiдна, i дарогу так замяло, што i найцi няможна.

– А цi ўмеiце сказкi да прыкаскi?

– Да ўжо ш як-нібуць скажым, калi толька будзе ласка панская.

Адчыняюцца вароты, на падворак заязджае некалькi вазоў, насустрач выходзiць дзядзька i кажа:

– Ну, добра, будзеце мець вячэру i сена для коней, толькi з умовай, што хто-небудзь з вас павiнен расказаць мне цiкавую казку.

– Добрэ, паночык,– адказваюць сяляне, здымаючы шапкi i кланяючыся.

Вось выпраглi яны i прывязалi да вазоў сваiх коней, паклалi iм сена, зайшлi ў пакой для чэлядзi, абтрэслi снег, там далi iм вячэру; пасля яе сёй-той з iх прыйшоў у пакой да майго дзядзькi, ён даў iм яшчэ па кiлiшку гарэлкi, пасадзiў падарожных каля сябе i ўлёгся ў пасцель з намерам, аднак, слухаць казкi. Сабралiся сямейнiкi, i я сеў паблiзу, з вялiкай цiкавасцю жадаючы пачуць новыя яшчэ для мяне простанародныя аповесцi.

* Гэтак тамтэйшы люд называе мураваныя дамы маёнткаў. (Тут i далей заўвагi Я. Баршчэўскага). * Верш пад гэтай назвай змешчаны ў “Незабудцы” на 1841 г. * Блаславi, Божа, сватанне, бяседу вясельную.

АПАВЯДАННЕ ПЕРШАЕ.

ПРА ЧАРНАКНIЖНIКА I ПРА ЦМОКА, ШТО ВЫЛУПIЎСЯ З ЯЙКА, ЗНЕСЕНАГА ПЕЎНЕМ

Не кожны чытач зразумее беларускую мову, дык гэтыя народныя апавяданнi, якiя пачуў я з вуснаў простага люду, вырашыў (наколькi змагу) у даслоўным перакладзе напiсаць па-польску.

Падарожны гэты быў чалавек не маладых гадоў; валасы меў сiвыя, але быў здаровы i моцны. Калi апавядаў пра сваё мiнулае, здавалася, маладзеў; крыху падумаўшы, пачаў так:

– Не казку пану раскажу, а тое, што было ў сапраўднасцi, што здарылася нават са мною. Горкiм бывае часам нашае жыццё, але хто спадзяецца на Бога, – Бог злiтуецца i ўсё пераменiць на лепшае. Бяда таму, хто, прагнучы багацця, прадае сваю душу пеклу.

У маладосцi маёй, памятую, мелi мы пана К. Г. Злы гэта быў пан, страшна ўспомнiць, што ён рабiў: хлопцаў i дзяўчат жанiў i замуж выдаваў, не хочучы i ведаць нi пра iхнiя сiмпатыi, нi пра iх мінулае шчасце: нi просьбы, нi слёзы не маглi яго ўлагодзiць; вяршыў сваю волю, здзекуючыся з людзей без усялякае лiтасцi, конь i сабака былi яму даражэйшыя, чым хрысцiянская душа. Меў ён лёкая Карпу, злога чалавека; i яны абодва, спачатку пан, а пасля пахолак, прадалi свае душы д’яблу. А было гэта так.

З’явiўся ў нашым маёнтку – невядома адкуль – нейкi дзiўны чалавек. I цяпер яшчэ памятаю аблiчча, твар i адзенне яго: нiзкi, худы, заўсёды бледны, вялiзны нос, як дзюба драпежнае птушкi, густыя бровы, пагляд яго – як у чалавека ў роспачы цi вар’ята, апранахi яго – чорныя i нейкiя дзiўныя, зусiм не такiя, як у нас носяць паны цi ксяндзы; нiхто не ведаў, цi быў ён свецкi, цi манах якi, з панам размаўляў на нейкай незразумелай мове. Пасля адкрылася, што гэта быў чарнакнiжнiк, якi вучыў пана рабiць золата i iншыя д’ябальскiя штукi.

I хоць у той час я быў зусiм маладзён, аднак мусiў адбываць у маёнтку чаргу начнога вартаўнiка, абыходзiць усе панскiя будынкi i стукаць малатком у жалезную дошку. Няраз бачыў, як акурат апоўначы ў панскiм пакоi гарэла святло, i ён там з чарнакнiжнiкам пастаянна быў нечым заняты; усе заснулi, i цiш панавала на панадворку, над дахам панскага жылля сюды i туды снавалi кажаны i нейкiя чорныя птушкi. Сава, апусцiўшыся на дах, то рагатала, то плакала, нiбы немаўля. Мяне апанаваў люты страх, але калi перажагнаўся, пашаптаў пацеры, – зрабiлася крыху лягчэй, i, адчуўшы ў сабе больш смеласцi, вырашыў я цiхенька падысцi да панскага вакна i паглядзець праз шыбу, што яны там робяць. Толькi падышоў, як ля сцяны ўбачыў жахлiвую пачвару. Страшна ўспомнiць, гэта была велiзарная жаба-рапуха. Яна кiнула на мяне вогненны позiрк. Я адскочыў назад, пабег, як шалёны, прэч i ледзьве спынiўся праз дзве сотнi крокаў. Увесь дрыжаў. Мне падумалася, што гэта шатан у аблiччы таго страшыдлы пiльнаваў вокны майго пана, каб нiхто не ўбачыў сакрэтаў, якiя там чынiлiся. Я змовіў “Анёла Божага”1 i хоць ноч улетку была ясная i цёплая, дрыжаў, нiбы на марозе. Дзякуй Богу, што хутка заспяваў певень, патухла святло ў пакоi, i я, крыху ўжо супакоiўшыся, дачакаўся ўсходу сонца.

Другое здарэнне таксама было дзiўнае. Я сек у лесе дровы. Сонца заходзiла. Гляджу: iдуць па дарозе пан з чарнакнiжнiкам i раптам павярнулi да густога яловага лесу. Я, маючы цiкавасць, крадуся цiхенька следам i хаваюся за дрэвам, будучы ўпэўнены, што там павiнны дзеяцца нейкiя чары. Усюды цiха, толькi дзесьцi далёка стукае дзяцел на спарахнелым дрэве. Бачу: на старым вывернутым дрэве сядзiць пан, каля яго стаiць чарнакнiжнiк i трымае за галаву велiзарную гадзюку, якая чорнай стужкаю абвiла яму правую руку. Не ведаю, што было далей, бо я ад страху ўцёк.

Трэцяе здарэнне было яшчэ страшнейшае. Хоць я яго i не бачыў, аднак чуў ад надзейных людзей, дый пра гэта гаварылi ва ўсiх навакольных вёсках. Апоўначы наш пан, той госць шатанскi i лёкай Карпа ўзялi ў аборы чорнага казла, завялi яго на могiлкi. Кажуць, што выкапалi яны з магiлы наўца2, чарнакнiжнiк надзеў на сябе нябожчыкаву чамарку3, забiў казла i яго мясам i крывёю адпраўляў нейкiя страшныя ахвяры. А што там дзеялася тае начы, нельга ўспомнiць без страху. Казалi, што нейкiя страшыдлы запоўнiлi ўсё неба, нейкiя звяры, падобныя да мядзведзяў, дзiкоў i ваўкоў, бегалi вакол, равучы так, што пан i Карпа ад страху знепрытомнелi i пападалi на зямлю. Не ведаю, хто iх прывёў да прытомнасцi, але пасля тае страшнае ночы чарнакнiжнiк знiк, i нiхто яго потым не бачыў. Пан увесь час маркоцiўся, хоць меў шмат золата i iншага багацця – чаго толькi не захоча – усё ёсць; зрабiўся яшчэ больш люты, нiхто яму дагадзiць не мог, нават Карпу выгнаў з маёнтка.

Калi падарожны апавядаў гэта, дык было чуваць, як шапталiся слухачы: “Вот ужэ страх так страх, аж мароз па скуры падзiраець”. I дзядзька адазваўся такiмi словамi:

– Мусiць, спачатку ён быў фармазонам4 цi пабратаўся з недаверкамi5, а чалавек без рэлiгii на ўсё гатовы. Але што ж далей?

Падарожны апавядаў далей:

– Карпа, выгнаны з маёнтка, аддадзены быў у работнiкi аднаму заможнаму гаспадару. Ды там ён болей замiнаў, чым быў памочнiкам, бо, жывучы з дзяцiнства ў маёнтку, зрабiўся лайдаком, да таго ж упартым i неслухмяным. Да аканома часта даходзiлi скаргi, i той пераводзiў яго з аднае хаты ў другую, але нiдзе не мог ён застацца надоўга. Нарэшце Карпа папрасiў аканома заступiцца за яго перад панам, каб далi яму хату i колькi дзесяцiн зямлi, бо калi ён сам зробiцца гаспадаром, дык будзе, маўляў, больш старанны. Пан згадзiўся. Пабудавалi яму новую хату, адрэзалi лепшае зямлi, далi пару коней, колькi кароў ды іншае жывёлы на развод. Урэшце задумаў ён жанiцца. Але нiводная гаспадарская дачка не хацела iсцi за яго, бо нiхто нi на яго, нi на ягоную гаспадарку не спадзяваўся, бо ведалi ўсе, што ў яго нi веры, нi Бога ў сэрцы няма.

У гэтай вёсцы жылi колiсь мае бацькi, i быў у нас сусед Гарасiм. Чалавек ён быў старанны, усяго яму хапала, служыў добра пану, спраўна плацiў падаткi. Меў ён адзiную дачку, Агапку. Пекная была дзяўчына: здаровая, румяная, як спелая ягада. Даўней, як прыбярэцца i прыйдзе на кiрмаш з жычкаю6 ў касе, у чырвонай шнуроўцы7 – свецiцца, як цвет макавы, усе не могуць на яе наглядзецца, кожны любiў з ёй патанцаваць, i дудар для яе граў найахвотней. Ах! прызнаюся: i мне ў той час яна так прыпала да душы, што i сёння ўспамiнаю яе ўздыхаючы.

Падабалася яна i Карпу. I вырашыў ён дамагацца яе, але, ведаючы, што не любiць яго дзяўчына, а бацькi не хочуць мець сабе такога зяця, i сватоў, прысланых ад яго, не прынялi, Карпа, каб было па-ягонаму, iдзе да пана, просiць, каб загадаў Агапцы iсцi замуж толькi за яго. Бацькi ж яе, даведаўшыся пра гэта, прасiлi аканома i ўсю воласць8 заступiцца, бо Агапка яшчэ занадна маладая i не здолее добра ўпраўляцца ў ягонай хаце; i гаспадарка ў яго ўвачавiдкi развальваецца, нiчога добрага ад яе не прычакаеш. Па просьбе аканома i вяскоўцаў пан адклаў вяселле на наступны год, а Карпу загадаў, каб напрыканцы гэтага тэрмiну паказаў, што зрабiў карыснага i колькi зарабiў грошай.

Кахаў i я Агапку, але каб пабрацца з ёю – пра такое i думаць не мог. Баяўся панскага гневу, i з Карпам цяжка было спрачацца, бо быў ён дворскі9, з рознымi чараўнiкамi меў фамiльярнае сяброўства i калi б толькi даведаўся пра маю прыхiльнасць да Агапкi, дык, пэўна, зрабiў бы са мною што-небудзь кепскае. Дык я толькi пакрыёма ў душы сумаваў, прасiў Бога, каб гэтая нявiнная авечка не трапiла ў кiпцюры да шалёнага ваўка. Але сталася ўсё iнакш.

Карпа – чалавек несумленны i лянiвы – iдзе на параду да Парамона, найстрашнейшага чараўнiка ў нашай ваколiцы, апавядае яму пра сваю сiмпатыю да Агапкi, пра ўмовы, якiя пан загадаў яму выканаць за год. Словам, просiць яго, каб адкрыў спосаб, якiм хутка можна забагацець, а ён гатовы на ўсё, хоць душу д’яблу прадаць, абы толькi дамагчыся свайго.

Парамон выняў са скрынi загорнутыя ў паперу нейкiя зярняткi i, даючы iх Карпу, так раiць:

– Калi не маеш свайго чорнага пеўня, дык расстарайся дзе-небудзь, накармi яго гэтым зернем, i ён праз колькi дзён знясе яйка, не большае за галубiнае. Гэтае яйка ты павiнен насiць цэлы месяц пад леваю пахаю. Праз месяц вылупiцца з яго маленькая яшчарачка, якую будзеш насiць пры сабе i кожны дзень кармiць малаком са свае далонi. Расцi яна будзе хутка, а па баках у яе вырастуць скураныя крылы. Праз месяц яшчарка ператворыцца ў крылатага цмока. Ён будзе выконваць усе твае загады. Ноччу ў чорным аблiччы прынясе табе жыта, пшанiцы i iншага збожжа, а калi прыляцiць, палаючы агнём, дык гэта значыць, што будзе мець пры сабе золата i срэбра. Жывi з iм у дружбе, калi хочаш быць багаты, бо калi ўгнявiш, дык ён можа спалiць табе хату i ўсё тваё дабро.

Гэтую бязбожную параду Карпа выканаў ахвотна. Выгадаваў жахлiвага цмока, але чары яго не засталiся тайнымi, бо гэтае страхоцце няраз пасля захаду сонца з’яўлялася на вачах вяскоўцаў, што вярталiся дахаты позняй парою.

Аднойчы i я, калi пасвiў коней на начлезе, бачыў, як ляцела тое страшыдла, з шумам рассыпаючы вакол сябе iскры, нiбы распаленае жалеза пад молатам каваля, i над дахам Карпавае хацiны распалася на дробныя частачкi i знiкла. Неба ў той час было яснае, нiводнае хмурынкi на iм, i зоркi зiхацелi на нябесным скляпеннi. “О Божа! – падумаў я. – Перад Табою няма нiчога таемнага. Ты будзеш суддзёю спраў людскiх, але людзi пра гэта забываюць”.

Ужо праз колькi месяцаў Карпа стаў багатыром. Калi прыйдзе на кiрмаш або ў якое свята да арандара10, дык у карчму заходзiць падпёршыся ў бокi, чырвоная шапка набакiр, галава задзёртая, i здаецца, што ўсе для яго нiшто, жменяю грошы шпурляе на стол, кажа падаваць тое, што толькi яму заманецца, частуе ўсiх i смела крычыць, што пан яму, як брат родны, нi ў чым не адмовiць, i ён усё зробiць, што яму толькi захочацца, што Агапка павiнна радавацца, калi можа выйсцi за яго замуж, бо ён за свае грошы можа купiць жонку, якую толькi пажадае.

Агапка, чуючы пра гэта, залiвалася слязьмi, бо ведала, што яе выбар i жаданне бацькоў – нiшто. Усё было ў руках пана, а той не меў нi спагады, нi лiтасцi. Ведала яна добра i душу Карпаву, i звычкi ягоныя. Часам чула гаворку суседзяў мiж сабою, што ён ужо пабратаўся с Парамонам, што ўжо служыць яму шатан, якi назапасiў для яго безлiч грошай. Не цешыла тое золата маладую дзяўчыну, бо яна бачыла ў лятунках сваiх мужа стараннага, цнатлiвага ды пабожнага.

Прайшоў год. Карпа накупляў пану ў горадзе багатых падарункаў i прыехаў на гожым канi нагадаць пра абяцанае. Паслалi па Агапчынага бацьку, загадалi рыхтавацца да хуткага вяселля. Плакаў бедны Гарасiм са сваёй жонкаю над лёсам дзiцяцi i малiўся, каб Бог быў ёй апекуном. Агапка ж хавала скруху свайго сэрца, каб не растрывожыць яшчэ больш бацькоў. Узяўшы ядвабныя стужкi, якiя найбольш любiла, i колькi кавалкаў кужалю, што сама ткала, пайшла да касцёла i, павесiўшы ўсё гэта на абраз Прачыстае Мацi, пала нiц, енчачы i залiваючыся слязьмi; i ўсе, хто быў там, таксама не маглi стрымаць слёз. Пасля набажэнства яна выцерла слёзы i вярнулася да бацькоў са спакойным аблiччам, як быццам усцешаная.

Спагада i любасць да гэтае дзяўчыны перамаглi ў ва мне ўсякi страх. Iду да хаты, дзе жыў Гарасiм. Нечаканыя думкi i смелыя намеры выспяваюць у маёй галаве. Вырашыў: ад тыранства i напасцi схаваць яе дзе-небудзь у далёкай старане. Iдучы да вёскi, убачыў Агапку. Самотная, яна хадзiла па полi, плачучы, спявала жаласным голасам звычайную песню-падзяку бацькам за iх клопаты. Наблiжаюся да яе, бяру за руку (а сам быў у той час як непрытомны). Хочучы аблегчыць яе пакуты, так прапаную свае паслугi:

– Агапка! Ведаю я прычыну слёз тваiх, ведаю аб пакутах бацькi i мацi. Карпа – бязбожны чалавек. Ён падкупiў пана, несумленна пагарджаючы тваiм выбарам i воляю тваiх бацькоў. Паслухай мае рады, калі маеш хоць частку тае прыхільнасці да мяне, якую я маю да цябе і да тваіх бацькоў. На зямлi ёсць высокiя горы, зарослыя густым лесам; ёсць цёмныя пушчы, што чарнеюцца каля нашых вёсак. У засень iх нетраў нiколi не заглядвала чалавечае вока; яны цягнуцца бясконца. Давай пойдзем прэч з гэтых краёў. Давай схаваемся ад усiх знаёмых у гэтых дзiкiх пустэльнях. Я буду тваiм вартаўнiком i праваднiком. Свет вялiкi, знойдзем i мы дзе-небудзь свой куток. Ёсць i людзi з ласкавым сэрцам, якiя даюць прытулак уцекачам ад суда, а мы ж невiнаватыя нi перад Божым судом, нi перад людскiм i дзе-небудзь працаю заслужым сабе кавалак хлеба. Добры Бог дасць нам здароўе i сiлы, падтрымае ў тых цёмных лясах сваёй апекаю.

Калi я казаў гэта, слёзы зацьмiлi мае вочы. Агапка, гледзячы на мяне, адказала так:

– Я кахаю цябе, але не магу згадзiцца i пайсцi з табою, бо бацькi мае будуць пакутаваць. Няхай лепш я сама буду ахвяраю свайго няшчасця, каб толькi яны былi спакойныя.

Сказаўшы гэта, яна шпарка пайшла дадому.

Я доўга стаяў на тым месцы, не ведаючы, што рабiць. У роспачы вярнуўся да свае хаты; як непрытомны, зноў пабег у поле, блукаў па лясах; не ведаў, за што зацяць рукi, ад самоты ледзь не памёр.

Далі запаведзь11. У нядзелю Карпа з Агапкаю бярэ шлюб у касцёле. Ён, вясёлы i выхвальны, стаяў проста, валасы на галаве падстрыжаныя па-панску, на шыi ядвабная хустка, на нагах блiшчастыя боты, вопратка з тонкага сукна (такая, якую пан часам апранае). Словам, калi б хто не ведаў, што Карпа наш брат, – за паўвярсты яшчэ зняў бы шапку i пакланiўся. Яна, наадварот, смутная, твар – бледны: змянiлася ўся, нiбы ў яе сухоты, бляск вачэй пагашаны слязьмi. I казалi, што свечкi ў маладых гарэлi так цьмяна, што сёй-той са страхам паглядаў на гэта, шэпчучы суседу: “Не будзе тут шчасця. Жыццё iх зацьмiцца смуткам”.

З касцёла Карпа з дружынаю i маладою жонкаю паехаў на паклон да пана, а з маёнтка – да хаты Агапчаных бацькоў. Вяселле было Бог ведае па-якому. Карпа з дзяцiнства быў дворскі; звычаi нашы вясковыя яму ўжо здавалiся смешнымi i былi не даспадобы. Не пераязджаў ён на кані праз падпаленую салому, не гаварылi госцi нiякiх арацый, не спявалi вясельных песень, не паклiкалi нават дудара, i моладзь не патанцавала. Вяселле ў Гарасiмавай хаце падобнае было да хаўтураў. I хутка маладая пара з гасцямi паехала адгэтуль да свае хаты, дзе ўжо Карпа кожным учынкам хвалiўся сваiм дворскiм глянцам ды багаццем i хацеў, каб яго ўсе хвалiлi.

Паклiкаў дудара, кiнуў яму, нiбы чыноўнiк якi, колькi срэбранiкаў i загадаў граць. Добра заплацiў таксама i кабетам, каб спявалi; з вымушанай ветлiвасцю, нiбы панiч якi, прасiў хлопцаў i дзяўчат скакаць. Не было там щчырасцi, а вось ежы i пiтва – аж занадта. Чаркi з гарэлкаю амаль без адпачынку пераходзiлi з рук у рукi. Шум у хаце, музыка грае, моладзь скача; ён апавядае пра сваю дворскую службу, пра прыхiльнасць, якую заслужыў у пана. Адна Агапка – як забiтая; было шкада нават на яе глянуць.

На панадворку хоць i цёмна, але цiха. На чыстым небе поўнач. Сітка12 змяніла сваё становішча. Госцi, захмялелыя ад моцных напояў, весялiлiся. Нечакана нiбыта маланка асвяцiла хату i нейкi незвычайны шум пачуўся за сцяною. Пацямнела полымя свечак, усе зацiхлі ды пазiралi адно на аднаго. Карпа быццам змянiўся з твару i, як непрытомны, гучна прамовiў: “Прыбыў мой госць” – i адразу ж загаварыў да сваiх сяброў пра нешта iншае. Але пасля гэтага здарэння дзiўная была перамена ў той хаце; кожнага апанаваў нейкi неспакой, некаторыя з прысутных бачылi загадкавыя i страшныя праявы: то на дварэ, то ў цёмных кутках хаты. Аднаму падалося, што нейкае страшыдла, зарослае валасамi, з-за сцяны ўглядаецца ў вакно; другому здалося, што на печы сядзiць нейкi карузлiк з велiзарнай галавою, чорны, як вугаль; iншы бачыць нiбыта таго чарнакнiжнiка, якi вучыў пана штукам шатанскiм i золата рабiць. Карпа, убачыўшы трывогу асобных гасцей, смяяўся, казаў, што гэта моцная гарэлка стварыла такiя дзiвы, загадваў дудару граць i спяваць песнi. Сярод гаманы i тлуму забылi пра ўсё.

Адчыняюцца дзверы: уваходзiць чараўнiк Парамон. З-пад густых броваў агністым вокам прабег ён па гасцях i, стоячы яшчэ ля парога, так абазваўся:

– Кланем13 вам, шаноўная дружына! Няхай вашую вясёлую кампанiю радасць не пакiдае, а маладой пары зычу згоды, любасцi, багацця i заўсёды так весела прымаць i частаваць суседзяў i добрых сяброў.

Карпа вiтае яго i просiць, каб сядаў на лаве на покуць. Расступаюцца госцi, Парамон сядае за стол, спiнаю апiраецца аб сцяну i ганарлiва разглядвае ўсiх, хто стаiць перад iм. Карпа падносiць яму гарэлкi i закуску.

– А дзе ж твая Гапуля, гаспадыня маладаяў Цi яна так занятая, цi, можа, таксама мяне не пазнала? Я пастарэў, а яна маладая вельмi, i ёй яшчэ трэба вучыцца, як жыць на свеце.

Карпа падвёў Агапку. Парамон зiрнуў на яе маркотны твар i кажа:

– Не смуткуй, пажывеш, пакахаеш, i добра будзе.

Акiм, селянiн гэтае самае воласцi, падданы пана К. Г., быў колiсь з Парамонам у вялiкай непрыязнi. Будучы ў добрым гуморы, бо не любiў абмiнаць чарку, успомнiў нязгоды мiнулых часоў, заклаў рукi за пояс, адставiў правую нагу i ў такой паставе, стоячы перад Парамонам i гледзячы яму ў вочы, так абазваўся:

– А! Кланем!

Няўчом14 кошка хвост свой лiзала, Аж ёна цебе ў госьцi чэкала.

Усе паглядзелi на Акiма. Не рады, што ён, захмялеўшы ад гарэлкi, асмелiўся жартаваць з Парамонам. Баялiся, каб не выйшла з гэтага якога няшчасця, бо ўсе i раней верылi ў сiлу Парамонавых чараў; верылi, што ён не толькi можа наслаць на людзей розныя хваробы i шаленства, але, калi захоча, дык i цэлае вяселле аберне ў ваўкоў.

Парамон зiрнуў на яго са з’едлiвай усмешкаю:

– А ты, – кажа здзеклiва, – часам так падкрадаешся да панскае або суседскае спiжарнi цi туды, дзе беляць палотны, што цябе не толькi вартаўнiк не пачуе, але i сабака такога госця не знюхае.

– Га!15 Я добра памятаю, як вiнавацiлi мяне ў крадзяжы палатна, – адазваўся Акiм, – ты варажыў на рэшаце, называючы iмёны ўсiх сялян воласці. Рэшата павярнулася на маiм iменi i на iменi Грышкi-дудара. Жонка аканома паверыла тваiм чарам, i нас лупцавалi без мiласэрнасцi. А пасля адкрылася, што мы без вiны прынялi тыя пакуты. Подлыя твае ўчынкi, i ў чарах тваiх няма нiякае справядлiвасцi.

Тут адгукнуўся i дудар Грышка:

– Га! Так, памятаю i я. Варта было б за твае хлуслiвыя чары кiем падзякаваць, ды так, каб ты i з зямлi не ўстаў.

Парамон не мог вытрываць, што ману прыпiсваюць ягоным чарам. Заiскрылiся вочы, пачырванеў ён увесь, усхапiўся з лавы. Усе перапалохалiся. Карпа хапае яго за плечы ды просiць, каб дараваў iм, бо п’яныя, не памятаюць, што кажуць. Бачачы гэтае бязладдзе, прыбягае Агапка, хапае яго за руку, перапрошвае, што ў iх меў такую непрыемнасць, i просiць прабачыць. Таксама Акiму i Грышку кажа, каб яны забылi пра мiнулае i памiрылiся з Парамонам. Карпа ставiць на стол гарэлку i вельмi просiць, каб, выпiўшы па чарцы, яны забылi, што было даўней.

Чараўнiк крыху супакоены.

– Добра, – кажа, – не турбуйцеся, я памiруся. Няма ў мяне не толькi ахвоты перапынiць забавы ў вашай хаце, але хачу, каб яны зрабiлiся яшчэ весялейшыя. Няхай сабе Грышка весела грае на дудзе, а Акiм скача, – i з хiтраю ўсмешкай дадаў: – Ну, iдзiце, запрашаюць нас гаспадар i маладая гаспадыня выпiць адзiн да аднаго па чарцы гарэлкi. Яшчэ пеўнi не спявалi: цяпер самы час павесялiцца.

Карпа, Агапка i госцi вельмi просяць Акiма i Грышку, каб селi за стол з Парамонам. Акiм не адмовіўся ад гарэлкi; дык і Грышка па яго прыкладзе выпiў з Парамонавых рук па кiлiшку; пасля яшчэ раз паўтарылi. – Згода! Згода i мiр памiж намi, – крычаць госцi. – Сталы гнуцца ад пачастункаў, досыць i пiтва, i закускi, давайце пiць, гуляць, зычачы маладым багацця, здароўя i доўгiх гадоў.

Заспявалi песнi. Грышка надзiмае свой скураны мех, гучаць музыка i спевы. Моладзь скача. Парамон, задумлiва i са здзеклiвым тварам, пазiрае то на дудара, то на Акiма. Кароткi час працягвалася дружная i вясёлая забава. Але раптам Грышка пачынае нейкага шалёнага казака16, госцi крычаць, просяць, каб iграў “Цярэшку”17, спяваюць: “Цярэшкі бiда стала, з кiм яго жына спала”. Ён не зважае на гэта, нiкога не слухае, а ўсё грае ды грае сваё без усякага ладу. Тут Акiм выбягае на сярэдзiну i пачынае, як шалёны, скакаць невядома што; дзiвяцца ўсе, гледзячы i не разумеючы, што з iм зрабiлася: вочы вырачылiся, твар змянiўся. Просяць аднаго i другога, каб адзiн пакiнуў граць, а другi – скакаць. Нiчога не дапамагае. Нiякiх просьбаў не чуюць. Звар’яцелi абодва. Хацелi ўтрымаць – мармыча нешта незразумелае, вырываецца, зноў скача, i дудар грае беспярэстанку. Парамон збоку глядзiць на гэта i гучна смяецца.

– Не рушце iх, – кажа, – няхай павесяляцца. Другi раз не захочуць з кожным задзiрацца.

Карпа просiць, каб дараваў iм i загадаў спынiцца.

– Няхай яшчэ пагуляюць, – адказаў Парамон. – Гэта iх навучыць паважаць i шанаваць людзей, разумнейшых за сябе.

Доўга пакутавалi дудар i Акiм ад гэтага шалу. Ужо i поўнач мiнула, i другi раз певень праспяваў. Нарэшце Грышку пакiдаюць сiлы: ён выпускае з рук дуду i падае, самлелы, на дол. Акiм хiстаецца, увесь учарнеў, нiбыта перад смерцю. Гэтак задаволiўшыся помстаю, Парамон нешта пашаптаў, даў iм вады i, калi яны супакоiлiся, узяў шапку, пакланiўся гаспадарам i пайшоў дадому.

Гэты выпадак парушыў увесь лад. Госцi адзiн за адным дзякавалi гаспадарам за iх ветлiвасць i, зычачы багацця i шчаслiвых дзён, выходзiлi за дзверы.

Тут пан Завальня перапынiў:

– Кажуць, што некалi даўней, калi людзi больш дбалi аб славе Божай, такiх чараўнiкоў палiлi на агнi або кiдалi ў ваду. Чуеш, Янка, што робяць людзi, калi пабратаюцца з д’ябламў На свеце трэба быць асцярожным, чуў я за сваё жыццё шмат пра каго з такiх шкодных чараўнiкоў, як Парамон.

– Можа, дзядзечка, рабiў ён гэта з дапамогаю нейкіх зёлак, можа, дудару i Акiму падлiў у гарэлку блёкату цi iншае атруты, ад якой чалавек шалее.

– Не зёлкі такое робяць, а моц шатанская. I шкада, што вучоныя людзi не надта ў гэта вераць. Сам я ведаў аднаго панiча, якi пра ўсё так казаў, быццам нiколi не вучыў нi катэхiзiса, нi дзесяцi прыказанняў Божых. Але што ж далей?

– Пасля свайго вяселля Карпа пачаў жыць не па-нашаму: хутка пабудаваў другi дом з вялiкiмi вокнамi, завёў сад, дзе цвiлi вiшнi i яблынi, i жыллё яго больш было падобнае да шляхетскае сядзiбы, чым да простае хаты. Так зафанабэрыўся, што пасадзiў пад вокнамi такiя ж самыя кветкi, як i ў панскiм садзе, з якiх анiякае карысцi няма. Агапцы забаранiў насiць шнуроўку i хустку, а загадаў апранацца ў такiя паркалёвыя сукенкi, якiя носяць шляхцянкi. Не хацела яна мяняць свайго ўбору. Ведала, што ўсе, бачачы яе ў дворскай вопратцы, будуць называць гультайкаю. Але ўсё ж мусiла пагадзiцца з ягонаю воляю i ў такiм уборы палiвала кветкi: Карпа меў шмат парабкаў – было каму iсцi з сярпом на жнiво. Пан бываў у яго на гасцiнах. Меў Карпа грошы, меў i павагу, але цi ж у гэтым шчасце?

Заўсёды ён быў неспакойны ў думках сваiх; нiводнаму парабку нiколi не сказаў ласкавага слова, i Агапка не магла яму дагадзiць. Яе рэдкая ўсмешка здавалася яму здзеклiвай, яе цiхмянасць ён называў глупствам, яе сцiплась i пацеры, якiм навучыла мацi, былi яму быццам пакаранне. Аднойчы загадаў, каб нi з адным парабкам не размаўляла, i гневаўся, што яна неруплiвая. Бог ведае чаго хацеў.

Часам лаяў сваю жонку, што яна лайдакаватая. Адразу пасля захаду сонца iдзе адпачываць, i не хацеў, каб яна займалася да позняга якой-небудзь работай або малiлася. Апоўначы часам уставаў з пасцелi i ля дзвярэй цi праз вакно размаўляў невядома з кiм, выбягаў за дзверы i невядома дзе прападаў, аж пакуль певень не заспявае.

Меў ён прыяцеляў, якiм даваў грошы i з якiмi залiваў свой неспакой гарэлкаю; бывала, што па некалькi дзён не бачылi яго дома.

Аднойчы, калi чэлядзь пасля дзённае працы ўжо адпачывала, Агапка сядзела самотная ў пакоi i чакала мужа. Тут знянацку, нiбыта ад маланкi, святло асвяцiла сцены. Пасля зноў зрабiлася цёмна. На Агапку нападае нейкая трывога. Нiбы баючыся чагосьцi, паглядае яна ў цёмныя куткi. Кот, пырхаючы, скочыў ад дзвярэй i, натапырыўшыся, застыў сярод хаты, свецячы неспакойным вокам. I тут заходзiць малады мужчына, прыгожа апрануты, на руцэ шмат залатых пярсцёнкаў, падпяразаны шырокiм чырвоным поясам. Агапка ўзiраецца ў незнаёмы твар, што здаваўся досыць прыемным, толькi пагляд яго быў пранiклiвы, i першае ўражанне ад яго было страшнае.

– Кланем маладой гаспадыні, – кажа незнаёмец. – Што ж ты сядзiш такая самотная, нiбы сiрата якая? Глядзiш мне ў вочы: незнаёмы табе, але я цябе часта бачыў i добра ведаю. А дзе ж Карпа, мужык твой?

– Не ведаю. Трэцi дзень, як яго не бачу. Дзесьцi ў знаёмых, а можа, паехаў у горад. Чула, нешта такое казаў.

– Што яму рабiць у горадзе? Гуляе сабе, а карыстацца шчасцем не ўмее. Золата i срэбра мае шмат, а якая з яго карысць? Мог бы цуды тварыць. Мог бы збудаваць дом лепшы, чым гэты; такi, пра якi старыя апавядаюць у казках, што ўвесь свяцiўся золатам i срэбрам ды чыстым золатам быў накрыты. Мог бы сад развесцi, як той, дзе спелi залатыя i срэбныя яблыкi, дзе спявалi б райскiя птушкi; пад вакном раслi б у яго кветкi, ярчэйшыя, чым зоркi на небе. Вось гэты кот, варкочучы, баяў бы яму старыя дзiўныя гiсторыi. З’ехалася б шмат паноў паглядзець на тыя цуды. I ён бы жыў лепш за караля. Ты маладая, прыстойная i разумнейшая за яго, пачынай жа сама гаспадарыць, а я буду табе памагаць, i мы здзiвiм свет.

Гаворачы гэтак, ён сеў на лаву поруч з ёю.

Агапка, гледзячы яму ў вочы, спыталася:

– Цi даўно ты знаёмы з маiм мужам?

– Ведаю яго з дзяцiнства. Я вандрую па свеце i служу шчаслiвым людзям. Ты шчаслiвейшая за iншых, табе хачу шчыра служыць.

– Хто ж ты такi i як тваё iмя?

– Навошта табе ведаць маё iмя? Я твой прыяцель. Згадзiся толькi на мае жаданнi i мае паслугi, а пасля даведаешся пра ўсё. – I, сыплючы золата на зямлю ды гледзячы на Агапку, дадаў: – Бачыш, што я магу.

– Я не хцiвая, хачу толькi спакою душы. I няхай мяне апякае Прачыстая Мацi Сiрацiнская.

Ледзь вымавiла iмя Маці Божае, – успыхнуў ён полымем i знiк у iмгненне вока. Агапка з пранiзлiвым крыкам выбягае за дзверы i падае непрытомная. Ад гэтага крыку прачынаюцца парабкi, бягуць на дапамогу i знаходзяць яе ў сенцах: яна ляжыць як нежывая. Ледзь змаглi вярнуць ёй дыханне. Бяссонная была тая ноч. Не спала Агапка, сядзелi ля яе слугi, хвалюючыся за здароўе панi.

Ранiцою вярнуўся дахаты Карпа. Калi яму расказалi пра гэтае здарэнне, змянiўся з твару i з неспакойнымi думкамi доўга паходжваў сюды-туды. Нарэшце падышоў да жонкi, кажа:

– Што ж ты нарабiла? Калi пасеяна, дык трэба i жаць, а iнакш – людскi смех i няшчасце.

– Не сеяла я тых злых зярнят, – адказвае яна, плачучы. – Лепей памерцi, чым карыстаць з таго жнiва.

Ён кiнуўся да жонкi з кулакамi, але яна выскачыла за дзверы i схавалася, пакуль не прайшла ягоная злосць. Карпа зусiм занядбаў гаспадарку i рэдка калi пасылаў на паншчыну сваiх парабкаў. Аканом абыякава глядзеў на гэта i ўсё яму дараваў, бо Карпа заявiў пану, што хоча быць вольны, i вялiкiя грошы абяцаў, каб выкупiць сябе i зямлю, на якой жыў.

Аднойчы ўвечары ў хаце паводле свайго звычаю Карпа ўсхоплiваецца, падыходзiць да вакна i сядзiць ля яго задумлiвы. Чуваць было, што ён размаўляў сам з сабою. Жонка просiць яго, каб супакоiўся. Карпа толькi адказаў:

– Вярнуся заўтра, – стукнуў дзвярыма i пайшоў невядома куды.

Агапка паклiкала да сябе кабету, бо баялася адна начаваць. Ледзь толькi задрамала, чуе, што нехта дакрануўся да яе рукi гарачай далоняю. Глянула i бачыць: той мужчына, што яе нядаўна напалохаў, стаiць, дзiўна апрануты, пазiрае на яе, i вочы ягоныя гараць, як дзве свечкi, на галаве шапка і пояс, якiм ён падперазаўся, чырвоныя, як вуголле цi распаленае жалеза. Агапка здранцвела ад страху, ледзь руку змагла падняць, каб перажагнацца. I ён умомант знiк. Разбудзiла Агапка сваю таварышку i расказала ёй пра гэты прывiд. Размаўлялi нейкi час, а калi супакоiлiся, – зноў тая здань з’явiлася перад iмi i зноў знiкла, як успомнiлi iмя Езуса i Марыi. Дык усталi з ложка i, запалiўшы святло, малiлiся, аж пакуль певень не заспяваў.

Пасля гэтага здарэння пасылае Агапка перад узыходам сонца да сваiх бацькоў кабету, каб паведамiла пра тыя зданi, i прасiла наведаць яе ды параiць, што ёй рабiць у такiх выпадках.

Па ўсёй воласцi разышлася пагалоска пра тое, што цмок колькi разоў палохаў Агапку, прыходзячы да яе ў розных аблiччах. Карпа ж даводзiў усiм, што гэтыя весткi фальшывыя, што ягоная жонка быццам звар’яцела, а можа, д’ябал i прыходзiць да яе за нейкiя грахi.

Гарасiм са сваёю жонкаю, калi сонца ўжо хiлiлася да захаду i ў полi скончылi працу, пайшлi пераведаць сваю дачку. Агапка, як убачыла iх праз вакно, з вялiкай радасцю выбегла насустрач, прывяла iх у хату i са слязьмi апавядала пра свае пакуты, аб пераменах у мужавым жыццi, аб з‘яўленнi ў чалавечым аблiччы таго цмока, якi яму служыць.

– Ну вось, – адказаў Гарасiм, – калi я яшчэ перад вяселлем казаў аканому i iншым дваровым людзям, што Карпа выгадаў сабе цмока, якi дае яму багацце, дык смяялiся i кпiлi з мяне, гаварылi: “Грубы, дурны мужык, пляцеш немаведама што”. А калi гэта дайшло да пана, дык ён, угневаны, сказаў: “Слухай, хаме, калi ты будзеш малоць гэтую лухту, атрымаеш соцень пяць розгаў i палову галавы агалю, як вар‘яту”. Што ж яны цяпер на гэта скажуць?

Мацi, плачучы, кажа ёй:

– Хутка збяром з поля, тады пойдзем разам да Прачыстае Мацi Сiрацiнскае. Падгаворвай i яго, каб iшоў з намi i там паспавядаўся. Бог злiтуецца. А вось гэта ў мяне свянцоныя зёлкi i касцельнае кадзiдла, якiмi кожны вечар будзеш акурваць хату, i, можа, дасць Бог, што ўсё наладзiцца.

Так, седзячы, размаўлялi яны пра сёе-тое, а Карпы ў той час у хаце не было. Ужо i змрок. У пакоi пацямнела. Ноч была цёплая, неба чыстае. Паветра такое цiхае, што, здаецца, волас не паварушыцца на галаве. Пасля вячэры, бо надвор’е было цудоўнае, парабкi пайшлi начаваць у поле, пры конях; iншыя ж – у адрыну на свежае сена. У хаце толькi Агапка не магла закончыць прыемнае размовы са сваiмi бацькамi. Цiха было ўсюды, толькi раз-пораз патрэскваў кнот свечкi, якая дагарала. Агапка раздзьмухала агонь i кiнула на яркiя жарынкi-вугольчыкi свянцоных зёлак. Адразу ж з-за сцяны данёсся як бы шум раптоўнага ветру, i бляск прабег па хаце. Задрыжалi ўсе.

– Вось ён, – паведамiла ўстрывожаная Агапка. Змоўклi i, мовячы пацеры, чакалi, што будзе далей. Ля печы стаялi гаршкi. Адзiн з iх падлятае ўгору, падае на падлогу i рассыпаецца на дробныя чарапкi. Збан з квасам, якi стаяў на лаве, ускоквае на стол, а са стала кiдаецца на зямлю i разлятаецца на друзачкi. Кот перапалохаўся, заiскрылiся вочы, i ён, пырхаючы, схаваўся пад лаваю. Рознае хатняе начынне пачало лятаць з кута ў кут.

Гарасiмава жонка зняла з сябе медны крыжык (колiсь высвенчаны пры адпушчэннi грахоў у Юхавiчах у час Юбiлею18).

– Няхай ён будзе тваiм абаронцам, – сказала i надзела на шыю дачцэ.

Калi набожная кабета вымавiла гэтыя словы, дробныя, як град, каменьчыкi, вылятаючы з цёмных куткоў, адскоквалi ад сцен; i камянi па некалькi фунтаў выляталi з-за печы, аднак бацькi i дачка, заклiкаючы на дапамогу Прачыстую Мацi, цэлымi выбеглi за дзверы.

Сабралася ўся чэлядзь ды са страхам i здзiўленнем паглядалi на хату. З вокан i ад сцен ляцелi камянi рознай велiчынi; нiхто туды i наблiзiцца не адважваўся. Усе, стоячы, пазiралi на гэтую праяву i не ведалi, што рабiць.

Мiнулася поўнач, заспяваў певень. Тая стралянiна крыху супакоiлася. Аднак нiхто не адважваўся ўвайсцi ў хату. Чэлядзь чакала ўзыходу сонца на падворку, а Агапка пайшла з бацькамi да iхняга жытла.

Калi сонца было ўжо высока (выгналi ў поле жывёлу, i парабкi, адны з косамi, iншыя з сохамi, выйшлi на работу), прыязджае Карпа. Дом пусты. Сустрэў адну толькi кабету, якая прыйшла з поля, убачыўшы, што вяртаецца гаспадар. Пытаецца ў яе:

– Што тут чыніцца i дзе жонка?

Кабета апавядае яму, як усё было. Карпа перапалохаўся, змянiўся з твару.

– Яна мяне загубiла, – закрычаў ён i адразу пайшоў да чараўнiка Парамона.

Вестка пра здарэнне ў той самы дзень разышлася па ўсёй ваколiцы. У панскiм маёнтку адны паверылi, што ўсё гэта ад сiлы шатанскае, iншыя ж смяялiся, кажучы, што тут проста нейкае свавольства. Гарасiм паведамiў пра ўсё пробашчу, просячы, каб ён гэтага ж дня прыехаў да Карпавае сядзiбы i пасвянцiў небяспечны дом, у якiм завёўся шатан.

Адвячоркам цiкаўны люд папрыходзiў з усяе воласцi, каб пабачыць тыя дзiвы. Прыйшоў аканом i з iм шмат маладых ды смелых хлопцаў з маёнтка, якiя, не верачы ў моц шатанскую, спадзявалiся, што зловяць якога-небудзь свавольнiка. Колькi з iх, не зважаючы нi на што, нават адчынiлi дзверы i хацелi ўвайсцi ў хату, але не паспелi стаць на парозе, як усе з крыкам кiнулiся назад, бо камень выцяў аднаго з iх так, што хлопец ледзьве апрытомнеў. Люд, паглядаючы на гэтыя дзiвы, стаяў здалёк ад дома, а камянi штораз гусцей сыпалi адтуль.

Карпа ад роспачы змянiўся ўвесь i, быццам непрытомны, праклiнаючы жонку, суседзяў i лёкаяў, хацеў уварвацца ў хату, але яму не дазволiлi. Парамон, што стаяў побач, шаптаў нешта, але сваiмi чарамi ўжо не мог дапамагчы. Пан К. Г., апанаваны цiкаўнасцю, таксама прыехаў i, не адважваючыся наблiзiцца да хаты, загадаў акружыць сядзiбу i чакаў, якi канец будзе гэтым жахам.



А вось i ксёндз у капеланскiм уборы прыехаў. Учынiў ён святы абрад i, калi са свянцонай вадою хацеў наблiзiцца да сцен, – iмгненна ўвесь дом ахапiла полымя, i хутка будынак рухнуў.

Здзiўлены люд, гледзячы на гэткую помсту злога духа, пацiскаў плячыма. I кожны з тых, хто быў тут пры поўнай свядомасцi, з трывогаю пакiдаў на месцы, дзе стаяў дом, ужо толькi вуголле i дымныя галавешкi. Ксёндз вяртаўся дадому ўзрушаны, шкадуючы аб неразумнасцi свае паствы. Калi адыходзiў Парамон, дык лаяў, трасучы галавою, нешчаслiвага Карпу: “Добра дурню: як паслаў, так i выспаўся”. Па ўсёй ваколiцы, у простай хаце i ў панскiм палацы, доўгi час гаварылi пра гэтае здарэнне.

Карпа невядома дзе падзеўся пасля таго страшнага пажару. Знiк i ўжо больш не наведваў нi сваiх прыяцеляў, нi цесця, нi жонкi. Рознае пра яго думалi. Адны меркавалi, што ён злыгаўся з лiхадзеямi, якiя пераганялi крадзеных коней з Беларусi пад Пскоў цi да Вялiкiх Лук. Дык пан паслаў арандара Хаiма на зведы. Iншыя сяляне казалi, што сустракалi Карпу ў роспачы, i ад iхняга голасу ён, як дзiкi, уцякаў у лес.

Прайшло колькi тыдняў. Шукаючы качак, нейкi паляўнiчы з выжлам iшоў ля берага возера. Дзень быў нейкi хмарны, хвалi бiлiся аб бераг. На пяску ля самае вады здалёк убачыў ён чараду груганоў. Стрэлiў. Груганы паляцелi i схавалiся ў пушчы. Падышоў блiжэй – i бачыць выкiнуты вадою труп, якi хваля яшчэ пакрывала пенаю. Адразу ж ён паведамiў у маёнтак. Далi знаць у суд. Цяжка было пазнаць, чыё гэта цела, але вопратка i пярсцёнак на руцэ далi магчымасць апазнаць Карпу.

Так няшчасны скончыў сваё жыццё. Без малiтваў i без ксяндза там жа на беразе труп закапалi.

Тут падарожны змоўк.

– Скажы ж, – просiць пан Завальня, – а што сталася з Агапкаю?

– Агапка колькi гадоў жыла пры бацьках, ад смутку i спалоху ўвесь час хварэла. Пасля смерцi бацькоў i яна згасла, як свечка. Няхай пануе на небе. У сваiм дабрачынным i цнатлiвым жыццi была яна прыкладам усiм кабетам нашае ваколiцы. Хоць было гэта даўно, аднак i цяпер там, дзе яна са слязьмi палiвала кветкi, зелянеюць вiшнi i яблынi, i краскi тыя кожную вясну найпрыгажэй цвiтуць, дзяўчаты ў святочныя днi плятуць з iх вянкi i аздабляюць абраз Прачыстае Мацi.

– Чаму ж ты не ажанiўся з ёю, калi яна была ўжо ўдавою? – спытаўся пан Завальня. – Ты ж яшчэ раней кахаў яе. Меў бы найлепшую жонку. А добрая жонка – скарб найдаражэйшы, бо дзе ў хаце каханне i згода, там i блаславенне Божае. Вось i я жыву сяк-так, дзякуючы Богу, а ўвесь гэты лад у гаспадарцы зрабiлi разам з маёю нябожчыцай.

– Пасля таго смутнага вяселля я прасiў пана, каб дазволiў мне пайсцi ў чужую старонку, дзе лягчэй набыць грошы дзеля гаспадаркi ды на падаткi. А яшчэ меркаваў, што, як буду далёка, хутчэй забуду на ўсё тое, што доўга стаяла ў мяне перад вачыма i наводзiла смутак. Я блукаў колькi гадоў па Расii, ля Ноўгарада i Старое Русы, i быў нават пад самым Пецярбургам, увесь час робячы самую цяжкую работу там, дзе вялi дарогi праз багны i дзiкiя лясы; капаў глыбокiя канавы, часам увесь дзень стоячы ў вадзе. Усё гэта, дзякуй Богу, вытрываў, не падарваў здароўя i вярнуўся дадому з грашыма, i тут мне расказалі пра тое страшнае здарэнне з Карпай i пра смерць нешчаслiвае Агапкi.

– А цi жыве Парамон?

– Памёр без споведзi, i магiла яго ў полi без крыжа.

– А што, Янка, цi падабаюцца табе нашы простыя апавяданнi? Яны праўдзiвыя, i iх лягчэй зразумець, чым гiсторыi пра даўнiх паганскiх багiнь i бажкоў, пра якiх ты мне апавядаў. Такую байку нiхто не запомнiць, хiба толькi чалавек вучоны.

– Я люблю падобныя апавяданнi. Шмат у гэтай народнай фантазii Божае праўды.

Калi пан Завальня размаўляў са мною, дык мiж чэлядзi чуваць былi такiя словы: “Вот добры так добры, усю ноч бы ня спаў да слухаў”.

– Ну, будзем жа зараз слухаць, – сказаў Завальня, – што нам раскажа твой таварыш. Але здарэннi з твайго жыцця. Страшныя i цiкавыя19.

АПАВЯДАННЕ ДРУГОЕ. ЗУХАВАТЫЯ ЎЧЫНКI

– Ведаў i я ў сваiм жыццi такога чалавека, што быў падобны да Карпы, i за тое ж мусiў ён пакутаваць. Цяпер свет сапсаваны, шмат людзей зухаватых ды лайдакоў, гатовых на ўсё злое, а хто iм што добрае кажа – i слухаць не хочуць.

– I я памятаю, – сказаў пан Завальня, – лепшыя часы. Колькi паноў было добрых у гэтых краях! Люба было глянуць, якая сцiпласць i цiхамiрнасць панавала ў святынi Божай, кожны меў у руцэ венчык i ксёнжачку, пашана была старэйшым i любоў братэрская. А цяпер у касцёле чуеш адны шэпты ды смех; здаецца, для таго толькi й прыйшлi, каб паказаць свае модныя ўборы. Мода i фармазонiя iх загубiла, а праз iх i iншыя пакутуюць.

– Мне здаецца, дзядзечка, што людзi заўсёды аднолькавыя: i даўней, як i цяпер, былi злыя i добрыя, былi шчаслiвыя i нешчаслiвыя.

– О не, Янка! Табе не ўбачыць, што старэйшыя бачылi. Не вернуцца даўнiя часы, а будзе яшчэ, можа, i горш. Ну, кажы ж нам сваё апавяданне, – сказаў ён да падарожнага.

– Калi быў я яшчэ зусiм малады, памятаю, жыў у нашай вёсцi селянiн Антон. Меў ён добрую гаспадарку, беднасцi не ведаў, а што быў бяздзетны, дык узяў дзiця невядома ад якiх бацькоў. Яго ахрысцiлi i далi iмя Васiль. Гадаваў яго, як сваё роднае. Калi хлопец вырас, дык пачаў ганяць гавяду на пашу, але быў вялiкi гультай i свавольнiк. Заўсёды скардзiлiся на яго: то каровы пусцiць на засеянае поле, то аблае каго брыдкiмi словамi, то ў каго каменем кіне. Iдуць скардзiцца Антону, але Антон любiў яго, i калi казалi яму што, ён быццам i не чуў, патураў яму ва ўсiм, а той рос i рабiўся ўсё горшы i задзiрлiвейшы. Сабралiся аднаго разу на паншчыну. Было тое пасля св. Пятра1, i Васiля таксама паслалi з хаты на працу. Ён, як звычайна, з кожным задзiраўся, нi пра аднаго чалавека добрага слова не сказаў. Быў тады дзень надта спякотны. Войт загадаў пакласцi косы i перакусiць чым хто мае, бо надышоў ужо час папалуднаваць i адпачыць. Усеўшыся на лужку ў кола, гаварылi мы пра тое ды пра сёе. Раптам бачым, як адзiн селянiн, што быў аддалiўся нечага ад нас, стоячы ля гаю, махае рукою i клiча да сябе:

– Хутчэй, хутчэй, хадзiце сюды, пакажу вам дзiва!

Бяжым усе туды. Селянiн паказвае рукою на недалёкiя бары:

– Паглядзiце, што дзеецца.

Бачым перад сабою дзiвосы нечуваныя. Лясун iдзе па бары, галава вышэй за хвоi, а перад iм выбягаюць на поле велiзарныя чароды вавёрак, зайцоў ды iншых звяроў; у небе засцяць сонца, адлятаючы прэч, цецерукi, курапаткi ды iншае птаства. Лясун выходзiць з лесу, ператвараецца ў карузлiка, i адразу ж з поля i лугоў паднялiся матылi i iншая жамяра, i як бы цёмная хмара закрыла нашу ваколiцу. Зухаваты Васiль падхапiў камень на полi, падбягае туды, дзе Лясун, бачыць яго сярод травы, кiдае ў яго каменем i крычыць:

– Згiнь, прападзi!

Лясун закрычаў страшным голасам, што аж лiстота пасыпалася з дрэваў, падняўся з травы, нiбы велiзарны чорны птах i, падымаючы крыламi шум, схаваўся за лесам. Нас ахапiў неспакой. Глядзiм усе на Васiля, дзiвячыся яго адвазе. А ён, ад гордасцi за свой учынак, смяяўся да слёз. Быў мiж намi адзiн дасведчаны чалавек, якi сказаў:

– Чуў я ад старых людзей, што такая зухаватасць наводзiць няшчасце. Выгараць тут лясы i пушчы, будзе паморак на жывёлу, але i табе, Васiль, не пройдзе гэта беспакарана.

– Што мне да таго, – адказаў Васiль. – Я рады, што ў кадука добра каменем пацэлiў, няхай не выганяе з нашых лясоў птушак i звяроў.

Чуткi пра гэта разышлiся па ўсёй ваколiцы; такiя хлопцы, як Васiль, хвалiлi ягоную адвагу, i ён усюды ганарыўся сваiм учынкам. Але дасведчаныя людзi, якiя лепш усё гэта разумелi, з пагардаю слухалi тыя выхваляннi. I Антон, цiхi чалавек, засмуцiўся, калi пачуў пра тое.

Другi выпадак быў яшчэ страшнейшы; калi ўспомню – аж валасы на галаве падымаюцца. Аднаго разу (таксама на паншчыне) складалi мы сена. Дзень быў ясны i спакойны; на ўсходзе паказалася воблака, i далёка, быццам бы пад зямлёю, абазваўся гром. Тут бачым: iдзе накшталт слупа, вiхор, падымаючы ўгору пясок i ўсё, што яму трапляецца па дарозе. Круцячыся вiрам, праходзiць па полi недалёка ад нашае сенажацi. Са здзiўленнем пазiраем мы на гэта. Але вось Васiль кiдае граблi, бяжыць на поле, спатыкае слуп вiхору i, працягваючы яму руку, крычыць:

– Як маешся, браце!

А з клубоў пылу падае яму нехта чорную, як вугаль, руку. Слуп, круцячыся, пайшоў далей па полi. Страх агарнуў усiх нас. Вярнуўся Васiль, але нiхто яму слова не пасмеў сказаць. Зразумелi ўсе, што ён запанiбрата з духам праклятым.

З таго часу нiхто з iм размаўляць не хацеў; усе яго баялiся, i нават тыя пачалi ад яго ўцякаць, з кiм раней сябраваў.

Уся воласць пра гэта ўведала, дайшла чутка i да вушэй пана ды аканома. Яны не хацелi гэтаму даваць веры, i калi неяк пан у маёнтку запытаўся самога Васiля цi праўда тое, што кажуць, ён, лаючы ўсiх, адказаў: – Тым дурным заўсёды нешта трызнiцца, абы разносiць хлусню i плёткi.

I пан яго не чапаў.

Антон, добры чалавек, заўсёды Васiлю ўнушаў страх перад Богам, iмкнуўся выправiць, змушаў хадзiць у касцёл i малiцца. Ён жа смяяўся з усяго, усiм пагарджаў ды iшоў заместа iмшы ў карчму.

Нарэшце вырашыў ажанiцца. Антон меркаваў, што добрая жонка i перамена ў жыццi выправяць яго. Пасылаў сватоў не толькi ў сваю, але i ў чужую воласць. Ды ўсюду адмаўлялi, бо слава пра Васiлёвы прыгоды i пра злосць ягоную разышлася далёка.

Васiль пагарджаў усiмi i кпіў з усяго, кажучы, што ён даўно ўжо сам сабе нагледзеў нявесту, якая яму найбольш даспадобы. Не хацеў спачатку пра гэта нiкому казаць, але цяпер аб’яўляе ўсiм, што закаханы ў Арынiну дачку Алюту*, што прызнаўся ёй ужо i атрымаў ад яе прызнанне.

Пачуўшы гэта, Антон вельмi засмуцiўся i раiў яму адмовiцца ад гэтага намеру, бо пра Арыну ходзяць чуткi, што яна кабета злая i чараўнiца, а яблык ад яблынi недалёка падае, дык, можа, i дачка будзе такою. Аднак усе парады былi дарэмныя, i Васiль яшчэ часцей пачаў наведвацца ў Арынiну хату.

Гледзячы на гэтую яго прыхiльнасць да Алюты, адны суседзi са смехам казалi:

– Пазнаў роўны роўнага, будзе пара поўная.

Iншыя хвалiлi: Алюта будзе добраю жонкаю i не пойдзе па матчыных слядах. Былi i такiя, што казалi, быццам ягонае каханне не сапраўднае, быццам яму паднеслi нешта ў пiтве i хоць ён i запанiбрата з д’яблам, – трапiў на лепшую i сам быў зачараваны.

Шчыра стараўся Антон змусiць яго адмовiцца ад свайго намеру. Нарэшце прыгразiў, што вырачацца яго, такую нявестку не прыме ў хату i маладым на гаспадарку нiчога не дасць.

– Я i не прашу нi ў кога нiчога, – адказаў Васiль. – Знайду ўсё сам, здабуду i грошы. I апякун такi, як ты, можа, сам прыйдзе калi да мяне ў пазыкі.

Антон пайшоў да кума Марцiна. Быў гэта чалавек пачцiвы i гаваркi, рады кожнаму параiць i дапамагчы, таму i любiла яго ўся воласць. Марцiн ахвотна паабяцаў прыгледзецца да гэтае справы i адлучыць маладзёна ад тае прывязанасцi. Даў нават слова, што будзе сябраваць з iм i кожны раз адгаворваць ад тае жаніцьбы. Калi Васiль пачуў ад апекуна, што не будзе мець нiякае дапамогi, вырашыў шукаць скарбы, нават калi б i былi яны заклятыя цi моц шатанскую мелi. За дзве вярсты ад нашане вёскi быў ля дарогi пагорак, акружаны з двух бакоў яловым лесам. А на пагорку ляжаў велiзарны камень, якi людзi называлi “Цмокаў Камень”. Старыя людзi так пра яго апавядалi.

Аднаго разу ўлетку ў цiхую, пагодлiвую ноч з поўначы на поўдзень ляцеў, палаючы агнём, цмок, нёс нiбыта з сабою шмат золата i срэбра грэшнiку, якi прадаў д’яблу душу. Бачылi гэта падарожныя i людзi, што вярталiся з паншчыны. Раптам раскалоўся блакiт неба, разлiлося вялiкае святло, людзi, молячыся, кленчаць, а цмок, выцяты промнем нябеснага святла, дранцвее ўвесь, валiцца на пагорку i ператвараецца ў камень. Скарбы ж, золата i срэбра, якiя ён нёс з сабою, на тым самым месцы самi закапалiся ў зямлю, i з таго часу з’яўлялiся ўначы ў розных канцах пагорка ў розных постацях. Адны бачылi на каменi Плачку, якая выцiрала сабе слёзы агнёваю насоўкаю; другiя, iдучы позняй парою па дарозе, сустракалi карузлiкаў, чорных i тоўстых, як дзежачкі, што скакалi на пагорку; iншым мроiлiся чорныя казлы, што скакалi з зямлi на камень, а з каменя на дол, i шмат iншых дзiвосаў.

Казалi яшчэ, што калi хто асмелiцца ля гэтага каменя начаваць, таму тыя скарбы i здабыць наканавана. Васiль быў смелы, не баяўся нiчога, бо ўжо раз з шатанам, што ехаў на вiхоры, вiтаўся, як з братам. Пасля захаду сонца, калi вечаровы змрок ахутаў палеткi, iдзе ён на пагорак i сядае на камень. Хмары закрылi неба, цямнее ў полi, усюды глуха, у лесе, што чарнеўся перад iм, абзываецца сава; Васiль бачыць, як снуюцца перад iм зданi, паўзуць з-пад каменя, сыкаючы, вужы, скачуць у скрутах вакол страшыдлы з сабачымi галовамi i казлiнымi нагамi. Васiль смела паглядаў на гэта, мяркуючы, што зараз яму пакажуцца скарбы. Раптам бачыць, як хтось зварочвае з дарогi i наблiжаецца да яго. Гэта быў Марцiн. – Што ты тут робiш? – запытаўся ён з усмешкаю. – Пэўна, скарбы шукаеш?

– Шукаю, але чаго ты прыйшоў? Ты затрымаў мяне на парозе багацця, вырваў з рук маiх шчасце, варта, каб я табе галаву каменем раскроiў.

– Не гневайся. Я раскажу пра лепшыя скарбы. – I, сеўшы ля яго на каменi, кажа: – Слухай, Васiль, лепей iдзi дадому. Здароўе, пачцівая праца – гэта найдаражэйшы скарб для добрага чалавека. Дрэнна, калi хто шукае дапамогi ад нячысцiка. Ты яшчэ малады, працуй, Бог дапаможа. Антон, апякун твой, бяздзетны; калi будзеш паслухмяны, дык усё, што мае, табе перакажа.

Угневаны Васiль плюнуў i, мармычучы штосьцi, адышоў.

З таго часу ён не прыходзiў дадому. Антон, бачачы ўсё большую яго зацятасць, супакоiўся i чакаў, што з гэтага выйдзе. Знаёмыя прыносiлi розныя весткi пра Васiля. Адны казалi, што знайшоў ён нейкую гультайскую хеўру, крадзе з сябрукамi, а набытыя грошы прапiвае ў карчме. Iншыя – што жыве ў Арыны, вучыцца чарам, i нават бачылi, як з Алютай i Арынаю хадзiў па лесе i балоце каля азёраў, збiраючы зёлкi, на якiх нiколi раса не высыхае*. Трэцiя сцвярджалi, што з-за куста нават чулi, як Арына, вырваўшы з зямлi нейкую расліну, апавядала пра страшную яе моц.

Марцiн, настойлiвы ў сваiх задумах, iмкнуўся дзе-небудзь сустрэцца з iм, але не выпадала. Не асмельваўся iсцi да Арынiнае хаты, баяўся гасцiннасцi чараўнiцы.

Аднаго разу ў нядзелю пад вечар хто са знаёмым, хто з кумам iдуць у карчму, каб там пры гарэлцы пагаманiць, параiцца пра тое ды пра сёе i весела час прабавiць. З надзеяю, што, можа, спаткаецца з Васiлём, iдзе туды i Марцiн.

Сядаюць за стол. Жыд Ёсель рады гасцям, налiвае гарэлку, ставiць на стол i крэйдаю запiсвае на сцяне, умаўляючыся, што калi ўвосень будзе новы хлеб, дык прыедзе да iх, пачастуе гаспадара i гаспадыню гарэлкаю, а тыя сустрэнуць яго ветлiва i аддзячаць розным збожжам.

Заходзiць Марцiн. Сёй-той рады, што яго ўбачыў. Просяць госця за стол, частуюць гарэлкаю. Пачалася гаворка пра Васiля i яго каханую; адны хвалiлi Алюту, што добрая дзяўчына i была б добраю жонкаю, калi б выйшла замуж за добрага чалавека, а не за Васiля, якi пабратаўся з д’яблам; было колькi п’яных, што i Васiля хвалiлi; iншыя ж Васiля, Алюту i Арыну называлi найнягоднейшымi людзьмi.

Калi гэтая спрэчка i шум зацягнулiся, Ёсель, што стаяў у канцы стала, кажа:

– Паслухайце, вы несправядлiва гаворыце пра Васiля. Васiль – чалавек добры i акуратны; калi прыйдзе з таварышамi да мяне, дык заўсёды плацiць гатоўкаю, заўсёды мае грошы. А Алюта, ай да Алюта, добрая дзяўчына, апранаецца добра, як паненка, ды i ў Арыны я нiчога дрэннага не бачу. Ну i што, калi яна чаруе? Яна чаруе, каб мець грошы, а грошы вельмi патрэбныя кожнаму; яна i дапамагае: лечыць зёлкамi людзей.

Калi iшла гэтая размова, iмклiва i са стукам адчыняюцца дзверы, заходзiць Васiль з узнятай галавою, шапка ссунута набакiр, i з iм некалькi сябрукоў; агледзеўся, убачыў Марцiна i насупiў бровы.

– Як маешся, Васiль? – кажа Ёсель. – Даўно цябе не бачыў, ужо днi тры. Я i мая Сора думалi, што з iм такое, а цяпер вось толькi што гаманiў з людзьмi пра цябе.

– Я ведаю, што людзi пра мяне кажуць: сабакi брэшуць, а вецер носiць. Мне ўсё адно. – Ён сеў на лаве, узлокцiўся на стол, закрычаў: – Дай нам гарэлкi, але добрае.

– А можа, Васiль просiць гарэлкi салодкае? Я прывёз з горада, хоць яна і каштуе дорага.

– Дай дарагое. – I кiдае колькi грывеннiкаў3 на стол.

Жыд у мiг вока падае кiлiшак i бутэльку гарэлкi.

Людзi за другiм сталом глядзелi на гэта здзiўлена, некаторыя пазiралi спадылба, шэпчучыся мiж сабою i здзеклiва ўсмiхаючыся. Максiм, якi раней за iншых прыйшоў у карчму i быў ужо добра падвяселены, гучна засмяяўся i закрычаў:

– Ого! Як бачу, ты, брат Васiль, мусiш быць багаты не па-нашаму, ужо п’еш панскую гарэлку. Пэўна, начаваў пры Цмокавым Камені i знайшоў грошы або, можа, Арына, што мае быць тваёй цешчаю, нейкiмi чарамi насыпала табе срэбра поўныя кiшэнi. Ну й зух!

Васiль паглядзеў са злосцю.

– З табою, – кажа, – нiхто з нашае сябрыны не гаворыць i нiхто да размовы не просiць, дык не ўмешвайся, а то так завяжу табе вусны, што другi раз нiколi не адважышся лухту вярзцi.

– Завяжаш мне вусны? Вой, Вой! Глядзiце, вывучыўся ўжо чараваць ад Арыны, умее вусны завязваць! Вой, вой! Глядзi, каб не быў кульгавы, як твая будучая цешча. А цi ведаеш, чаму яна на левую нагу трохi кульгавая?

– Маўчы, калi з табою нiхто не хоча гаварыць.

– Нiхто не хоча гаварыць, дык будуць слухаць. А я раскажу ўсiм – паслухайце! – раскажу вам, чаму Арына кульгавая. Гэта ў яе Грышкаў падарунак. Сам апавядаў мне пад сакрэтам.

Аднаго разу ўвечары, як сонца села, вяртаўся ён з касою з поля дамоў i пачуў голас чараўнiцы, якая выклiкала каровы, называючы кожную паводле масцi. У вечаровай цiшы чуваць было, як па вёсках адзывалiся рыкам каровы; зарыкалi таксама i ў ягонай аборы. Ён перапалохаўся, што застанецца без малака, бяжыць туды, адкуль чуўся голас, каб даведацца, хто тая чараўнiца, падкрадваецца аселіцаю i што ж бачыць? Арына, седзячы на плоце з ускудлачанымi валасамi, дзiкiм спевам спраўляла чары.

“Будзе дрэнна, – падумаў сабе. – Трэба ёй як-небудзь перашкодзiць”. Дык бяжыць дадому i кладзе над дзвярамi ў аборы свянцоныя зёлкi i васковую свечку. Ледзь адышоў колькi крокаў, бачыць, прылятае сарока, разграбае зёлкi i дзяўбе свечку. Грышка бяжыць у хату, хапае стрэльбу, набiтую дробным шротам. Стрэлiў – пасыпалiся пёркi, аднак сарока паляцела прэч.

На другi дзень пачуў, што Арына параненая ў левую нагу i хворая ляжыць у ложку. Зразумеў усё i думае сабе: “Мае памятку”. Аднак баяўся помсты, бо хутка завязала на яго залом у жыце. Але залом ён спалiў на асiнавых дрывах, i чараўнiца сама ледзь не загiнула.

Васiль у гневе схапiў бутэльку, кiнуў яе ў Максiма – трапiў у самыя грудзi. Падскочылi адзiн да аднаго, i ўсчалася бойка.

На шчасце, з блiзкага маёнтка ехаў конна аканом i, чуючы пранiзлiвы крык арандара, павярнуў да карчмы. Ёсель бяжыць насустрач аканому.

– Ай, дабрадзею, забойства ў карчме, гвалт, што тыя п’янiцы шкоды мне нарабiлi!

Саскочыў аканом з каня, умешваецца ў мітусню, пагражае, што заўтра за п’янства ўсiх сурова пакараюць i кожны з iх заплацiць за ўчыненую шкоду. Умомант угаманiлiся.

Аканом выганяе iх з карчмы i загадвае ўсiм iсцi па сваiх хатах. Гэтак i разышлiся ў розныя бакi, пагражаючы адзiн аднаму адпомсцiць.

Ёсель расказаў аканому, як усё было, пра ўсе прычыны звады, не вiнавацячы, аднак, Васiля. – Трэба пра гэта пагаварыць з панамi. Плятуць дурнi немаведама што; дарэмна крыўдзяць бедную ўдаву i дзяўчыну, якая нi ў чым не вiнаватая. Балбочуць пра нейкiя Арынiны чары, я раней гэта не высвятляў, ды толькi ведаю, што яна зёлкамi многiм людзям дапамагае. Вось нядаўна сам бачыў, як у маёнтку паненцы Тарэзе вылечыла лiшай на твары. Праўда, кладучы ў халодную ваду нейкiя каменьчыкi, яна пашаптала, i халодная вада кiпець пачала, як бы на агнi; казала мыць гэтай вадою твар, i панi Тарэза хутка ачуняла. Такiя чары не толькi нiкому не шкодзяць, але, наадварот, карысныя людзям.

– Як пан аканом шчырую праўду кажа, няхай пан так i паведамiць ягамосцю i імосцi4, бо аж балюча слухаць, калi так людзей крыўдзяць. Ай, была ў мяне добрая салодкая гарэлка, ды бутэльку разбiлi жлукты i гарэлку выпiлi. Сора, падай – там яшчэ ёсць крыху салодкае гарэлкi, – падай яе пану аканому i прынясi марынаду на закуску. Маю выдатнага марынаванага шчупака.



Аканом выпiў гарэлкi, закусiў, супакоiў арандара, што яму за ўсё заплацяць, сеў i паехаў.

Назаўтра ў маёнтак прыходзiць заплаканая Арына i апавядае панам, што незычлiвыя людзi паўсюль гавораць пра яе, быццам яна напускае чары, каб шкодзiць iншым, завязвае заломы i адбiрае малако ў кароў. Клялася, што нiколi нiчога падобнага не чынiла. Вядома, старалася людзям дапамагчы ў хваробах i ў розных прыпадках, лекуючы iх зёлкамi, моц якiх толькi ёй вядомая. I гэтая незычлiвасць да яе пануе ва ўсёй ваколiцы. Пра Васiля, якога выгадаваў Антон, таксама кажуць, быццам i ён пабратаўся з д’яблам. Але ж i гэта злая прыдумка. Сапраўды, Васiль – чалавек малады, зухаваты, бо яшчэ не паспытаў у жыццi няшчасця, але з часам пераменiцца i будзе лепшы i больш увiшны. Ён заляцаецца да ейнае дачкi, але i гэтую сiрату людзi крыўдзяць, злое пра яе кажуць.

– Чуў я пра Васiля, што ён, бывае, i не слухае свайго апекуна, i быццам бы страчаўся з вiхорам i вiтаўся з iм, нiбы са сваiм братам. Гэта ўсё не варта рабiць, лепей трэба жыць з Богам. Скажы Васiлю, няхай не займаецца глупствам, ходзiць у касцёл i працуе. Ну, iдзi ж дадому i будзь спакойнаю, я тваёй дачцы спраўлю вяселле ў маёнтку, бо казала мне пра яе аканомка i ад iншых чуў, што дзяўчына яна добрая i працавiтая.

Таго ж дня пан загадаў паклiкаць Антона i каб Васiль перапрасiў свайго апекуна. Антону ж наказаў, каб не забараняў Васiлю жанiцца з Алютаю, але дапамагаў iм, бо яны абое сiроты. I сам абяцаў выдзелiць яму найлепшае зямлi i даць жывёлы на развод.

– Але ж, пэўна, i пан чуў пра тое, што людзi кажуць. Быццам Арына чараўнiца, i скардзяцца некаторыя, што кароў выдойвае i робiць iншыя шкоды, часам перакiдаецца ў сароку i лятае паўсюль, i гэта нават бачылi. – Не слухай плётак. Арына добрая кабета, i Алюта, дачка яе, будзе добраю жонкаю i добраю гаспадыняю. Няхай табе гэта не рупiць, я ручаюся, што будзеш задаволены.

– Панская воля, – кажа Антон. Ён згорбiўся i, чухаючы патылiцу, пайшоў дахаты.

Праз колькi дзён далi пробашчу5 на запаведзь. А хутка i вяселле. Сабралася ў маёнтку цэлая воласць. Вiдаць, не таму, што былi зычлiвыя да маладых, а ведалi, што будзе добрая пачостка i гарэлкi ўволю. Не было там вясковых вясельных абрадаў, як звычайна робiцца ў вёсках, але перад шлюбам, просячы блаславення, маладыя ўпалi ў ногi спярша сваiм панам, потым Антону i Арыне. I пасля шлюбу гэтае самае ўчынiлi. Алюта была пекна ўбраная. Панi падаравала ёй нейкiя завушнiцы, якiя перад агнём як бы iскры кiдалi; чырвоная шнуроўка з залатымi гафткамi, чырвоныя стужкi, i калi села за стол i расплялi ёй чорную касу – з чорных воч па белым твары паплылi-пакацiлiся слёзы. Усе расчулена глядзелi на яе. А пасля заспявалi кабеты вясельную песню, якую спяваюць звычайна сiротам, што iдуць замуж. Усе плакалi, нават тыя, што раней пра яе злое казалi. Гэтую песню так я ўпадабаў, што i цяпер яе памятаю.

ВЯСЕЛЬНАЯ ПЕСНЯ СIРАЦIНЕ

Ах, знаць, знаць, па вяселiку, Што ня бацюшка аддаець, Двор вялiкiй, а збор не вялiкiй: Нет у мяне радзiнушкi, Ой, зашлю, пашлю серу зязюльку Па радзiнушку. Зязюлька ляцiць, Радзiна едзець. Ах, паслала б я саловеньку, Ды салавушка атказываець. Ах, паслала б я зязюльку Па своего татульку: Да за родненькiм бацьком Серая зязюлька не прылятаець, А татулька адмаўляець: “Рад бы я ўстацi К своему дзiцяцi Ды парадушку дацi; Грабавыя доскi Сцiснулi ножкi, Да не магу я ўстацi”. Сырая зямля Дзверцы залегла I акошачка засланiла; Майго бацюшку На вяселiка не пусцiла6.

Прызнаюся, што i я не мог стрымаць слёз, бачачы перад сабою Алюту i слухаючы гэтую песню. Яна была сапраўднаю сiратою, бо, апрача старое маткi, не мела iншых сваякоў. Гэтую сям’ю пан прывёз з-за свету. Раней жылi яны дзесьцi далёка за Дзвiною, i бацька Алюцiн памёр адразу ж, як прыехалi ў наш край.



Госцi гулялi, пiлi адзiн з адным, добра падвесялiлiся, дуда зайграла песнi, i танцы не спынялiся ўсю ноч. Але ўсё было прыстойна, бо паны i аканом часта наведвалi вясёлае iгрышча.

Пасля вяселля пан i Антон добра дапамаглi маладым. З самага пачатку гаспадарання Васiль ужо меў колькi коней, кароў ды iншае жывёлы; новыя забудовы ды колькі дзесяцiн урадлiвае зямлi.

– Але цiкава, – сказаў пан Завальня, – цi перавыхавала яго Алюта, бо ёсць прыказка: хто ажэнiцца, той пераменiцца.

– Не, паночку, кажуць людзi, што калi родзiцца жарабя з лысiнкай, дык з той самай лысiнкай i ваўкi з’ядуць.

– Дзiўныя рэчы на свеце! Кажы ж далей.

– На сваёй гаспадарцы Васiль быў надта ж нешчаслiвы, хоць нейкi час, здавалася, i перамянiўся на лепшае. Дзiўна, што страчала яго адна бяда за другою. Выганяць пастухi чараду за вёску ў поле, выбежыць з лесу воўк, схопiць барана; калi разгледзяцца, дык бачаць, што той баран быў Васiлёў. Здаралася гэта некалькi разоў, i заўсёды воўк нiбы выбiраў толькi Васiлёвае. Ходзяць гусi па полi, ускочыць лiса i падушыць iх – гусi былi Васiлёвы. Карова ягоная раз заблудзiлася каля возера, убiлася ў балота, пакуль прыбеглi на дапамогу, ужо ўтапiлася. I гэтыя несканчоныя страты давялi яго амаль да галечы.

Неяк загарэўся бор, збеглася ўся воласць; не далi рады, полымя, як хваля на возеры, разышлося па ўсiм бары. Шугаючы ўгары, яно ахоплiвала густыя лапы ялiн i хвояў, а дым, як страшны туман, закрыў усё неба i зямлю так, што ледзь можна было дыхаць. Бегаючы па лесе i збiваючы веццем полымя, папалiлi мы на сабе вопратку. Але ўжо не было ратунку. Блiзка быў Васiлёў дом, iскрынка заляцела ў гумно, i згарэла збожжа. У тыя днi вяскоўцы паўсюль казалi, што гэта адпомсцiў Васiлю Лясун, якога ён некалi выцяў каменем, калi той звяроў i птушак пераганяў з аднаго лесу ў другi; а стары чалавек прадказваў яму пажары i паморак на жывёлу.

Васiль ад гора яшчэ часцей пачаў завiтваць у карчму. Яго жонка i цешча працавалi дзень i ноч i старалiся адвярнуць яго ад благога.

Ён зноў вярнуўся да зухаватых i бязбожных сваiх учынкаў. Аднаго разу Антон, Марцiн ды iншыя, хто яму шчыра спрыяў, прыйшлi да яго ўвечары i нагадалi, каб цярплiва прымаў свае бядоты: мо калi-небудзь Бог усё пераменiць на лепшае? У гэты час насунулася хмара i пачалася навальнiца. Ён, задумлiвы, сядзеў ля вакна; вецер завыў за сцяною, а ён, як непрытомны, паведамiў:

– Мой брат выючы праiмчаў паўз маю хату i паляцеў гуляць па шырокiх палях i густых лясах. Хутка i я за iм туды падамся.

Чуючы гэтыя ягоныя словы, перапалохалiся ўсе, i жонка пачала плакаць. А калi Антон сказаў Васiлю, што ён зноў вяртаецца да бязбожных учынкаў, – той грукнуў са злосцю дзвярыма i выйшаў з хаты.

Аднаго дня пад вечар iдзе ён у карчму i там сустракае старых сваiх сябрукоў, з якiмi колiсь гуляў, i зноў пачынаюць яны банкетаваць. Васiль, калi ўжо добра падпiў, кажа iм:

– Згалеў я зусiм, але хутка буду багаты. Прыйшла мне ў галаву добрая думка: пайду начаваць да Цмокавага Каменя, пакланюся д’яблам, мо не пашкадуюць яны мне грошай?

Калi ж пачалi з яго смяяцца, што ён нiколi не адважыцца там пераначаваць (а быў ужо, дарэчы, познi час), ён схапiў шапку:

– Вось дакажу, што не баюся прывiдаў! – Кiнуў у карчме таварышаў i пайшоў на пагорак да Цмокавага Каменя. I адтуль ужо не вярнуўся дадому.

Мiнаюць днi, тыднi, месяцы... Васiля няма. Шкадуюць яго знаёмыя, плачуць жонка з цешчаю. Няма вестак, цi жыве ён, цi памёр.

Розныя былi думкi i чуткi мiж людзьмi; адны казалi, што недалёка ад Вялiкiх Лукаў i Пскова хаваўся ён у пушчах з хеўраю лiхадзеяў; другiя сцвярджалi, што Лясун завабiў яго ў свае нетры; сёй-той у грыбах чуў Васiлёў голас i Лесуноў смех. Рознае гаварылi. Васiль жа згiнуў назаўсёды.

Старая Арына, дзень пры днi гледзячы на слёзы сваей Алюты, страцiла здароўе i заручылася з зямлёю. Алюта i цяпер яшчэ жыве ў панскiм маёнтку – нi ўдава, нi замужнiца.

– Вось да чаго даводзiць п’янства i зухаватасць, – сказаў пан Завальня. – Меў добрага апекуна i паноў добрых, што яму дапамагалi, – жыў бы спакойна сабе. Трэба было заводзiць звады з Лесуном, шукаць заклятых скарбаў, вiтацца на полi з вiхорам, называць яго братам. Бачыш, Янка, якi асцярожны мусiць быць маладзён. Заўсёды, перш чым што рабiць, трэба падумаць.

– Не ведаю, дзядзечка, у чым ён тут правiнiўся, калi назваў братам вiхор? I цяпер у завейную ноч вецер вые, сячэ снегам па вокнах, калi б я сказаў яму: “Ляцi, браце, на поўнач, можа, i я за табою хутка падамся”, – якi ў гэтым грэх?

– Называй братам толькi такога, як сам. А пра вiхор просты люд кажа, што гэта д’ябал ездзiць па полi i часам шкоду робiць.

Калi так гаварыў пан Завальня, падарожны глядзеў на Янку i кiваў галавою: не верыш, бо сам не паспытаў такога.

– Ну, цяпер нам трэцi раскажа, што бывала калiсьцi на свеце. Слухайма.

* Галена. * Трава росiчка2, якая расце на купiнах i ўжываецца супраць чараў.

АПАВЯДАННЕ ТРЭЦЯЕ. ВУЖОВАЯ КАРОНА

– У маiх паноў быў лоўчы, зваўся Сямён; дом яго стаяў недалёка ад маёнтка, паншчыны ён не служыў, а ўвесь яго абавязак быў – вартаваць лес, хадзiць на паляванне з панам ды прыносiць дзiчыну, калi, чакаючы гасцей або перад якiм вялiкiм святам, накажуць з маёнтка.

Аднаго дня прыходзiць да яго аканом i крычыць, стукаючы ў акно:

– Сямён, пан казаў, каб ты што там нi было прынёс да нядзелi пару глушцоў, дзве пары цецерукоў i колькi курапатак, дык не лянуйся, бяры стрэльбу, майго выжла ды iдзi на ловы.

Заспяшаўся Сямён, бо была ўжо серада. Бярэ стрэльбу, зайшоў у маёнтак i з выжлам iдзе блукаць па лесе. У нешчаслiвы час выйшаў на паляванне; хадзiў дзень навылёт, а бачыў толькi дзятлаў, што дзяўблi сабе на сухiх хваiнах. Начаваў у лесе, замёрз, бо была ўжо восень. На другi дзень да ўзыходу сонца туляўся па пушчы. Але дарма: нават здалёку не бачыў тых птушак, якiх шукаў, толькi вецер шумеў у дрэвах. Згаладалы сабака ўцёк да свайго гаспадара, i Сямён, змардаваны, хмурны, вяртаўся дадому, не ведаючы, што рабiць. Сеў ён на калоду i думае сабе: “Кепска будзе; пан не дасць веры, што я шчыраваў на ўсю поўнiцу; пэўна, западозрыць мяне ў гультайстве; пакланiўся б i нячысцiку, абы толькi паспрыяў мне сёння”.

Ледзь гэтак падумаў – выбег аднекуль велiзарны чорны сабака, сеў перад лоўчым i страшнымi вачыма ўтаропiўся на чалавека. Сямён клiча яго да сябе, але сабака не рушыць з месца, а толькi глядзiць як шалёны; ахiнуў лоўчага неспакой, i дрыжыкi пабеглi па целе. I тут бачыць: выходзiць з гушчару пажылы чалавек, валасы зблытаныя ў каўтун, бровы густыя, змарнелы, як быццам ад сонца i ветру, твар, вопратка да пят. Сядае на пень ля паляўнiчага i гаворыць такiя словы:

– Бачу, што торба твая пустая i твар хмурны; пэўна, паляванне няўдалае.

– Хадзiў два днi па лесе, змарыўся сам, i сабака, згаладаўшыся, уцёк ад мяне; не ўдалося анiводнага разу стрэлiць. Дзе ж падзелася тое птаства? Загадалi мне да нядзелi прынесцi дзiчыны, ды адкуль яе ўзяць? Бяда будзе!

– Не журыся, – кажа незнаёмы, – паслухай мае рады. Я дапамагу табе. Заўтра 14 верасня1, дык увечары iдзi на Ласiную гару, на цэлую ноч будзе табе дарогi, бо сам ведаеш, што гэтая гара адсюль няблiзка; стаiць яна сярод цёмных лясоў; падыдзеш да яе акурат на свiтаннi i ўбачыш, што схiлы яе пакрытыя вужамi; не палохайся, яны чапаць цябе не будуць; мiж iх сустрэнеш Вужовага караля. Пасцялi перад iм белую хустку, укленч i пакланiся; ён кiне табе на хустку сваю Залатую Карону i з грамадою сваiх вужоў пойдзе ў зiмовыя сховы. Слухай яшчэ, дам табе перасцярогу: iдучы ўначы на Ласiную гару, не палохайся нiчога i нiчому не дзiвiся, iначай дарэмны будзе твой клопат.

Калi будзеш мець у сябе Вужовую Карону, дык гэты чорны сабака, якi цяпер перад табою, заўсёды, як толькi пойдзеш на ловы, стрэне цябе i павядзе па лясных сцежках, i кожны раз настраляеш столькi, колькi захочаш. Але нiколi не палохайся нiчога i не дзiвiся нiчому, бо калi пахiснешся сэрцам або духам – будзеш нешчаслiвы; не пускай у душу такiя пачуццi.

Сказаўшы гэта, ён схаваўся ў гушчары, i сабака пайшоў за iм.

Сямён правёў поглядам незнаёмага, доўга стаяў задумаўшыся, пайшоў дахаты, узяў белую хустку i са стрэльбаю за плячыма скiраваў да Ласiнае гары. Калi зайшоў у дзiкую пушчу, дык ужо сутоньвалася, цямней i цямней рабiлася сярод густых хвояў i ялiн. А ён далей i далей iдзе ў глыб лесу. Усё вечарэла. Вось ужо i ноч. Глянуў угору – ледзь некалькi зорак на небе ўбачыў праз галiны. Адзiн ён з людзей быў у той час у лясной пустэльні, вакол чуў толькi крыкi соваў i пугачоў ды ў гушчары тупат перапалоханага звера. Не першы раз выпала яму блукаць уначы па лесе, i дарога гэтая не страшыла яго.

Апоўначы лютыя пачвары акружылi лоўчага. Бачыць, як наблiжаецца велiзарны мядзведзь на заднiх лапах, рыкае i ўжо хоча напасцi; зграя ваўкоў, натапырыўшыся i свецячы вачыма, пагражае крывавымi пашчамi. Сямён адважна iдзе сярод хiжацкае зграi. Заступiў яму дарогу вышэйшы за лес Волат, якi вырваў вялiкую хваiну i гразiўся, нiбы пярун. Аднак лоўчы смела мiнае ўсё гэта.

Месячык паказаўся з-за воблака. Здаецца Сямёну, што выходзiць ён з лесу i бачыць удалечынi палац, якi свецiцца золатам i срэбрам; падыходзiць да тае пекнае пабудовы праз чароўны сад, дзе як быццам вясна i лета сышлiся разам: найпрыгажэйшыя кветкi i даспявае найвыдатнейшая садавiна. Зязюля сумным голасам абзывалася на дрэве; зацёхкаў салавей у хмызняку; чуваць дзiўныя галасы драздоў i шпакоў, i разумее Сямён iх вясёлыя спевы. Спаткалi яго дзяўчаты з вянкамi на галовах, танцуючы, вабiлi да сябе. Ён мiнуў усе гэтыя цуды не здзiўляючыся i не зважаючы на iх.

Знiклi чароўныя зданi; падзьмуў восеньскi вецер; i Сямён убачыў на ўсходзе чырвонае неба. Хутка ўзыдзе сонца – спяшае ён да Ласiнае гары.

Калi прыйшоў на прызначанае месца, убачыў чараду вужакаў. Яны, сыкаючы, саступалi з ягонае дарогi. А ўжо i сонца падымаецца. Страчае Сямён такога велiзарнага вужа, якога нiколi не бачыў. Той смела паўзе, а на ягонай галаве зiхацiць золата. Сямён раскiнуў белую хустку перад iм i ўкленчыў. Вуж скiнуў з галавы Карону на хустку i папоўз далей, а за iм i iншыя вужы хутка схавалiся за гарою. З радасцю разглядаў Сямён залаты скарб, падобны на два блiскучыя лiсцiкi, што зраслiся канцамi.

Ледзь пакiнуў гару, як яго спатыкае велiзарны чорны сабака, якi ўчора пабег за незнаёмым; пазiрае ў вочы i, здаецца, кажа, каб iшоў за iм. Iдзе лоўчы за сабакам. Той спыняецца i позiркам паказвае на дрэве глушцоў. Разоў колькi стрэлiў ён у тым месцы i некалькi штук забiў. Ужо нёс дадому глушцоў, цецерукоў i курапатак, а як падышоў блiжэй да хаты, сабака застаўся стаяць на полi: глядзеў услед паляўнiчаму, а пасля знiк з вачэй.

Паны хвалiлi лоўчага, яго спрыт на паляваннi, а чэлядзь i аканом дзiвiлiся з яго шчасця, з таго, як ён, не маючы сабакi, столькi змог упаляваць дзiчыны.

З таго часу Сямён стаў найслаўнейшым паляўнiчым. Той чорны сабака кожны раз сустракаў яго ў лесе, i Сямён столькi бiў рознае дзiчыны, што не толькi хапала панам у маёнтку, але i сялянам на продаж. Па ўсёй ваколiцы разнеслася пагалоска, што Сямён – чараўнiк, быццам некаторыя секлi дровы ў лесе ды бачылi, што ходзiць з iм нейкi чорны сабака, якi ў лесе i застаецца. Акiм, што некалi сябраваў з лоўчым, раз цiха падышоў пад вакно ягонае хаты, каб даведацца, што той робiць; пачуў, нiбыта з кiмсьцi размаўляе; зiрнуў у вакно: Сямён лашчыць чорнага сабаку, таго самага, што заўсёды сустракаў яго ў лесе. Сабака глянуў у вакно крывавым вокам i знiк, а Акiм уцёк ад страху.

Ужо колькi гадоў уся воласць гаворыць, што Сямёну дапамагае на ловах сам нячысцiк, якога трымае ён за пахолка, але паны адно смяялiся з гэтага i не давалi веры. Хоць пан, будучы неяк з лоўчым на паляваннi, не бачыў чорнага сабаку, аднак змецiў, што дзiкае птаства само ляцiць да Сямёна i той нiколi не схiбiў. Жыла ў вёсцы непадалёку Марыся, прыгожая i маладая дзяўчына, дачка набожных бацькоў. Шмат каму яна падабалася, i Сямён меў на яе вока; спадзеючыся на сваё багацце ды на панскую ласку, меў надзею, што Марыся будзе ягонай.

Аднаго дня, калi iшоў на паляванне, убачыў ён Марысю. Тая мела вянок на галаве, i кветкi так ёй пасавалi, што выглядала яна надзвычай прыгожаю. Ходзячы непадалёку ад свае нiвы, збiрала сунiцы. Падыходзiць Сямён, просiць ягад; не адмаўляе яму дзяўчына; пытае лоўчы, цi падабаецца ён Марысi.

– Людзi кажуць, што ты чаруеш, – адказала тая, – а я баюся чараўнiкоў.

– О, не, Марысю, нiкога я не чараваў i не ведаю гэтага ганебства.

– Калi праўду кажаш, – я нашу на шыi пасвянцоны ў час Юбілею крыжык, якi можа грахi адпускаць, – пацалуй мой крыжык.

– Ахвотна, – адказаў Сямён.

I ледзь пацалаваў крыжык, як тут з травы падняў галаву велiзарны вуж, нiбыта хацеў зiрнуць на Марысю. Перапалоханая дзяўчына закрычала. Сямён схапiў камень i выцяў вужа. Той, сыкаючы, схаваўся ў траве. А пасля раптам з’явiўся чорны сабака, загаўкаў i знiк. Марыся ад страху дрыжыць ледзь жывая. Сямён правёў яе дадому i адтуль зноў iдзе на паляванне. Толькi ўжо не сустрэў яго ў лесе чорны сабака.

Убачыў цецерука; стрэлiў, але заместа птушкi – пень гнiлы ўпаў на зямлю. Спалохаўся Сямён, вяртаецца дахаты, аж там безлiч вужоў, сыкаючы, паўзуць пад лаву i пад печ. Адчынiў скрыню, выняў Вужовую Карону, а яна ўжо не залатая: два пажоўклыя бярозавыя лiсточкi. Стаiць, як слуп, i не ведае, што чынiць. Доўга яшчэ дакучалi вужы небараку Сямёну. Не давалi спакою не толькi дома, але i на гасцiнах. Калi завiтваў да суседзяў, няраз, не баючыся людзей, з’яўляўся перад iм немаведама адкуль вуж.

__________ У гэты момант нехта загрукаў у браму, i сабакi забрахалi. Выбег парабак i, вярнуўшыся, паведамляе: прыехаў пан Марагоўскi2. Пан Завальня саскочыў з ложка, хуценька апранаецца, каб павiтаць госця.

– Цi не дазволiш мне пераначаваць, пане Завальня, – сказаў Марагоўскi. – У такую завiруху твой дом – адзiны прытулак. I гэтыя таксама (зiрнуўшы на падарожных) схавалiся ад буры i, пэўна, баюць пану казкi. Сяляне i парабкi адзiн за адным падалiся ў пакой для чэлядзi.

– Я перашкодзiў, але маю чалавека, якi заменiць усiх. Мой фурман Якуш любiць расказваць прыгоды хоць бы i цэлую ноч; няхай толькi коней выпража. Ах, як я замёрз!

Пан Завальня адразу загадаў сваёй сваячніцы прыгатаваць што-небудзь на вячэру.

– А што, пане асэсар3, можа, кроплю гарэлачкi? Яна крыху адагрэе. Пан, пэўна, едзе ў Полацак забраць сына, бо ўжо хутка Каляды; гэта добра, няхай адпачне ад вучэння i перабачыцца з роднымi.

– А пан дзетак сваiх – Стася i Юзiка – будзе забiраць дадому?

– Трэба, трэба. Паслязаўтра мушу пасылаць.

– Даручы мне, я забяру.

– Вельмi буду ўдзячны, калi пан такi ласкавы.

Пасля пан Марагоўскi, загаварыўшы да мяне, прасiў, каб на Каляды прыехаў i пабыў колькi дзён у яго: паклiкаў, маўляў, ён шмат маладых гасцей, з якiмi прыемна мне будзе прабавiць час.

Хутка прынеслi вячэру. Мой дзядзька, размаўляючы з госцем, усё мяне нахвальваў:

– Нябож мой, Янка, вiдаць, часу ў езуiтаў не марнаваў: шмат цiкавага з розных ксёнжак ведае.

– А цi любiць нашы беларускiя казкi?

– Калi тут нядаўна колькі падарожных сялян апавядалi, што выпала iм бачыць або чуць у жыццi, дык я запрыкмецiў, што Янка толькi iх i слухаў. Ён любiць такiя гiсторыi, але ж, праўда, i гiсторыi былi цiкавыя: пра чары ды пра людзей, што пабраталiся са злым духам.

– Вось i мой фурман Якуш шмат бачыў i чуў у сваiм жыццi. Пачне апавядаць – Бог ведае адкуль у яго бярэцца, а ўжо што да ваўкалакаў, дык з першага позiрку iх пазнае. Вось акурат перад гэтаю бураю сустракаем мы двух ваўкоў, што спынiлiся паблiзу ад дарогi. Я бяру стрэльбу i хачу стрэлiць. Якуш павярнуўся да мяне i закрычаў: “Не страляй, пане, бо ў iх душы чалавечыя. Калi заб’еш якога, дык душа ягоная пойдзе ў пекла, не адпакутаваўшы за грахi. А за гэта i пан адкажа перад Богам”. Не скончыў ён яшчэ гаварыць, а ваўкi ўцяклi.

Пасля вячэры паклiкалi Якуша.

– Ну, Якуш, – сказаў Марагоўскi, – за тое, што гаспадар быў ласкавы пусцiць нас на начлег у гэтую лютую буру, раскажы што-небудзь пра ваўкалакаў, толькi глядзi, кажы праўду.

АПАВЯДАННЕ ЧАЦВЁРТАЕ. ВАЎКАЛАК

– Не ўсё нам у жыццi выпадае бачыць, але раскажу тое, што пачуў ад свайго суседа: пра гаротнiка, якога чараўнiк перавярнуў у ваўка i якi шмат гадоў пакутваў, блукаючы па лясах.

У адной мясцовасцi, недалёка ад горада Невеля жыў селянiн; ведалi яго суседзi, i iншыя яго памятаюць; зваўся ён Марка; дзiўнае было ягонае жыццё; нiколi не бычылi яго вясёлым, заўсёды маркоцiўся, быў неспакойны, быццам штосьцi страцiў; любая грамада была яму не да душы. Калi людзi iдуць на кiрмаш, пагуляць, паскакаць або збiраюцца ў вольны дзень на iгрышча ля карчмы, дык ён, самотны, заўсёды цi то ў хаце, цi то блукае дзе-небудзь у полi – задумлiвы i журботны.

Сёй-той пытаўся ў яго, чаму ён такi, i заўсёды Марка адказваў:

– Шмат я пакутаваў. Нiшто мяне ўжо на свеце не займае. Памёр я для свету.

Мой сусед сябраваў з iм, i Марка яму так аднаго разу апавядаў пра сваё жыццё:

– Былi часы, калi я быў вясёлы; анiводная забава, анiводзiн кiрмаш не абыходзiлiся без мяне; гулi i скокi былi ў мяне ў галаве; але гэта не доўга трывала. Пазнаёмiўся я з Алёнаю. Гожая была дзяўчына, дачка заможных бацькоў. Упадабаў яе больш за ўсiх iншых дзяўчат, якiх ведаў; стараўся часцей яе бачыць, бываць у хаце ў яе бацькоў, паказваючы кожны раз маю прыхiльнасць. Прыгарнулася i яна да мяне. Праз гэта маё няшчасце i прычынiлася.

Багата хто да Алёны заляцаўся ды хацеў за жонку ўзяць, а найпершы быў Iлля. Выведваў ён пра ўсё i дакладваў пану, за што i меў ад яго ласку. Пан яму ва ўсiм больш дазваляў, чым iншым; у любую пару меў права лавiць рыбу ў панскiх азёрах, танна купляў жывёлу i выгадна прадаваў; часта пасылалi яго ў горад купiць што-кольвек для двара, i кожны раз ён нешта клаў у сваю кiшэню. I гэтак, ашукваючы ў гандлі i абкрадваючы пана, зрабiўся Iлля багатыром; меў шмат прыяцеляў i ласку ад пана, бо той меў яго за самага надзейнага лёкая, любiў i верыў яму больш, чым каму iншаму.

Дык вось пасылае гэты пыхлiвы Iлля сватоў да Алёны, але атрымалi сваты гарбуза, бо яна прызналася бацькам, што не любы ёй гэты залётнiк.

Iлля, пачуўшы пра гэта, кажа:

– Не Алёнiна воля, а панская. Што не схацела рабiць па-добраму, зробiць па ўказу.

Пайшоў ён у маёнтак i дабiўся свайго: загадалi Алёне iсцi за яго замуж.

Суседзi, ведаючы пра маю прыхiльнасць да Алёны, смяялiся з мяне здзеклiва, кпiлi з мае някемнасцi, з безразважнае любасцi ды з адвагi, з якою хацеў я ўсiх, нават багатыроў, змагчы i Алёну павесцi да шлюбу. I няраз, раззлаваны такiмi з’едлiвымi жартамi, адказваў я, што нядоўга Iлля мецьме панскую ласку, а грошы, сабраныя ашуканствам i крадзяжом, шчасця не дадуць, i Алёна была б шчаслiвейшая, каб выйшла за чалавека хоць беднага, але пачцiвага.

Дачуўся Iлля, што так пра яго кажуць, i паабяцаў помсцiць, як толькi выпадзе нагода. Надыходзiў дзень вяселля; Алёнiны бацькi, ведаючы пра маё каханне да iх дачкi, сказалi мне, што волю панскую не пераменiш, хоць яна i несправядлiвая i без усякае лiтасцi; прасiлi, каб пагадзiўся з лёсам, быў iх прыяцелем i прыйшоў на вяселле. Хоць i неахвота, але згадзiўся я на тое.

Вяселле было шумнае, гасцей болей, чым на кiрмашы: маладыя – абое багатыры. Сабраўся люд з усяе ваколiцы, у некалькiх месцах на вольным паветры спявалi i пад музыку скакалі. Алёна была ў шыкоўным строi, усе яе вiншавалi, зычачы шчасця i радасцi. Сам пан прыехаў на вясельную бяседу. Iлля яго частаваў; пан размаўляў з iм, пахаджваючы мiж вясельнiкамi. Малады прыкмецiў мяне сярод гасцей (я стаяў сумны, бо мяне не толькi нiшто тут не займала, а наадварот, уся гэтая весялосць наводзiла нудоту); ён глянуў на мяне са здзеклiвай усмешкаю i пайшоў з панам далей.

Праз нейкi час падыходзiць да мяне дудар Арцём, пажылы чалавек, i кажа:

– Чаго сумуеш? Выпi са мною гарэлкi i будзеш весялiцца, як i iншыя, – бярэ мяне за руку i цягне да стала з поўнымi бутэлькамi i закускаю. Не адмовiўся я ад запрашэння. Мы выпiлi па два кiлiшкi гарэлкi. Тут нехта незнаёмы, гледзячы на мяне збоку, сказаў з усмешкаю:

– Ну цяпер ён паскача!

Арцём раптоўна мяне пакiнуў, узяў сваю дуду i пачаў iграць, а на мяне напаў яшчэ большы смутак. Не шмат прайшло часу, як падыходзiць да мяне мой сусед i, гледзячы мне ў вочы, кажа:

– Што з табою? Чаму твой позiрк такi страшны, нiбы ў звера якога?

Нехта яшчэ абазваўся:

– Ага, сапраўды, у яго вочы, як у ваўка, свецяцца.

I iншыя, што побач стаялi, таксама паўтарылi гэта i палахлiва глядзелi на мяне.

Не ведаю, што рабiлася са мною, але я ўвесь дрыжэў. Здавалася, што гэтыя людзi зычылi мне чагосьцi найгоршага.

Алёна, стоячы непадалёк, размаўляла з мацi; зiрнула на мяне i ад спалоху закрычала:

– Ах, што дзеецца з iм! Глянь, мама, якiя страшныя ягоныя вочы, няхай бы iшоў сабе адсюль.

Пачуў я гэтыя Алёнiны словы, i мяне бы пярун ляснуў: памутнела ў вачах, прытомнасць страцiў; пакiдаю бяседу i, не ведаючы куды iсцi, бягу па дарозе, сустракаю кабету, што вяла за руку маленькае дзiця. – Ах, не глядзi на маё дзiця, – крычыць яна мне. – Ты заб’еш яго сваiм страшным позiркам.

Уцякаю ад перапалоханае кабеты i бягу дадому. Падбег да свае хаты – сабака мой не пазнаў мяне. Дарэмна голасам хачу яго супакоіць: ужо слова сказаць не магу: толькі енк, падобны да выцця, выходзіў з маіх грудзей. Лютая трывога апанавала мяне. Парабак майго суседа паглядзеў на мяне i ўразiўся.

– Чаму гэта, – кажа, – твой твар i рукi абраслi поўсцю?

Глянуў на сябе – i як непрытомны пакiдаю свой дом i бягу ў поле. Жывёла, што пасвiлася там, уцякае ад мяне, сабакi кiдаюцца, i я хуценька хаваюся ў лесе.

Бягу праз пушчы i дзiкiя пустэльнi, падаю ў засенi густых ялiн; тут, зiрнуўшы на сябе, убачыў, што рукi i ногi мае ўжо перамянiлiся ў воўчыя лапы; хацеў заплакаць над сваiм няшчасцем – i жахлiвае выццё вырвалася з маiх грудзей.

Блукаў я па гарах i лясах у аблiччы страшнага звера. Думкi i пачуццi ў мяне засталiся чалавечыя, памятаў мiнулае i, задумваючыся пра сваё цяперашняе жыццё, мучыў сябе лютай роспаччу, не ведаючы, цi будзе калi канец гэтаму няшчасцю. У хмызняку шукаў птушыныя гнёзды, лавiў зайцоў i iншую дробную зверыну. Гэта была мая ежа. Не падыходзiў да чалавечага жытла, бо ведаў, што ўсе людзi – мае ворагi, што яны заўсёды будуць рады забiць мяне. Аднак чынiць iм шкоду не хацеў.

Няраз у нядзелю я чуў голас касцельных званоў i выццём прасiў Бога, каб злiтаваўся над маiм лёсам. Шмат разоў хацеў падысцi цёмнай ноччу да касцёла, але сабакi, выбягаючы з вёскi, адганялi мяне, а часам чуў людскiя крыкi i стрэлы. Тады бег колькi змогi да лесу, каб толькi схавацца ад напасцi. Кожную ранiцу выў я, вiтаючы сонца, ды прасiў у неба спажытку на новы дзень.

Увосень, зiмовымi начамi, у залевы хаваўся я, дрыжучы, дзе-небудзь пад густой ялiнаю; шум вятроў акунаў мяне ў сумныя ўспамiны мiнулага. Узiмку почасту па некалькi дзён я быў галодны, знясiлены, блукаў у страшнейшыя марозы па полi, каб толькi ўпаляваць што-кольвек. Мой спачын заўсёды быў кароткi, i нязменна снiлася мiнулае: бацькоўскi дом, сябры мае маладосцi, прыязныя суседзi; тыя хвiлiны, калi прыйшло каханне да Алёны, забавы, нашыя размовы, яе вясёлыя вочы, яе зграбная постаць у шыкоўным строi, з вянком на галаве, – усё гэта прыходзiла да мяне ў сне, але здавалася яваю. Часам я бачыў яе неспакойнаю; уцякала ад мяне або, перапалоханая, гнала мяне прэч ад сябе, як колiсь на вяселлi, калi мяне падгавораны Арцём напаiў зачараванаю гарэлкаю. I пасля такога жахлiвага сну, я, дрыжучы ўвесь, усхоплiваўся. Некалькi гадоў прабыў я ў такiм жахлiвым стане.

Расла мая нянавiсць да людзей, калi я думаў пра iхнiя блуд, несправядлiвасць, незычлiвасць да роўных сабе. Вырашыў я шкодзiць iм ва ўсiм, як яны шкодзяць адзiн аднаму пры зручным выпадку, абы толькi мець сабе карысць. Дык нападаў, калi толькi можна было, на iх жывёлу i свойскiх птушак; нiшчыў дашчэнту. Аднаго разу (памятаю як сёння: была вясна, зелянеў лес, днi стаялi ясныя i цёплыя) я краўся ўзлескам да вёскi, дзе жыў Арцём. Бачу: на пагорку ходзяць пастухi ля жывёлы, Арцём арэ поле, а непадалёку ад хмызоў маленькая дзяўчынка пасе гусi. Ён клiча яе да сябе, называючы Ганкаю, i пасылае дахаты. Ды дзяўчынка хутка вярнулася i зноў падышла да гусей.

Я зразумеў, што гэта яго дачка. Калi з гушчару пазiраў на яе i бацьку, запалаў ува мне гнеў помсты. Арцём – нягодны чалавек – давёў мяне да такога стану, што жыву, гнаны адсюль, у аблiччы страшнага ваўка. Няхай жа i ён паенчыць над стратаю свайго дзiцяцi! Выскокваю з лесу i хапаю дзяўчынку. На доччын голас бяжыць бацька і ў роспачы кліча на дапамогу. Чую крыкі пастухоў, сабакi на мяне напалi, скусалi да крывi. Але нiшто не магло мяне стрымаць. Хутка хаваюся ў пушчы, нясу сваю здабычу ўсё далей i далей у глыб лясоў; там, адкуль малая ўжо не вернецца сама дахаты, кiдаю яе. Яна доўга ляжала непрытомная, а калi ачулася, крычала, блукаючы па лесе, роспачным голасам. Яе лямант i плач гiнулi марна сярод густых хвояў i ялiн, i я, цешачыся помстаю, пакiнуў яе ў лясной пустэльні.

Аддалiўся ад таго месца, дзе блукала гэтая няшчасная ахвяра мае злосцi. Толькi не доўга цешыла мяне тая помста. Калi мiнуўся запал гневу, прыйшла думка, што Ганка, беднае дзiцё, пакутуе без вiны. Вярнуўся я назад, але нiдзе яе знайсцi не мог; глуха было ў лесе, i голас яе ўжо не чуўся.

Напаў на мяне нязносны смутак: я зразумеў, што помстаю не супакоiш пакуты. Дзе б нi быў – усюды не даюць мне спакою бацькава роспач, лямант пакiнутае ў лесе дачкi i сабакi, што, гонячыся за мною, раняць зубамi да крывi. Здавалася, што яны ўсюды нападаюць на мяне. Перабягаў я з аднаго лесу ў другi, ды нiдзе не мог знайсцi спакою; прапаў сон, бо i ў час адпачынку заўсёды гучаў у маiх вушах роспачны голас бацькi, лямант дачкi, i сабакi рвалi маё цела.

Аднаго дня ўбачыў я знаёмых сялян. Схаваўшыся ад паўдзённае спёкi, сядзелi яны ў засенi дрэваў, а непадалёку хадзiлi выпражаныя з вазоў конi. Падкраўся да iх, i затаiўшыся за хмызамi, слухаў, пра што яны размаўлялi мiж сабою. Пачуў, як адзiн з iх гаварыў пра мяне:

– Дзе ж блукае цяпер у воўчай шкуры Марка? Шкада гэтага чалавека. Вось ужо колькi год пакутуе, гаротнiк. Эх, каб ён трапiў як да чараўнiцы Аксiнi! Кажуць, яна лёгка ператварае людзей у звяроў i зноў вяртае iм чалавечае аблiчча. Не ведаю, дзе яна жыве, аднак чуў, што недалёка ад гэтых гор i лясоў.

Усцешыла мяне такая навiна: вырашыў абысцi ўсе горы i лясы гэтага краю, абы толькi знайсцi Аксiнiна жыллё. Некалькi дзён i начэй блукаў я без адпачынку па дзiкiх пушчах. З вяршынь высокiх гор аглядаў бязлюдныя мясцiны, спадзеючыся, што дзесьцi там хаваецца яе самотная хацiна.

Выбягаю з лесу ў лог. Ранак быў ясны i цiхi! Бачу: котка на траве: шыя i лапкi – белыя, спiнка – у паскi, светлыя i цёмна-папяловыя, шустрыя вочкi; скача котка, iмклiва ловiць лапкамi матылёў на кветках. Доўга глядзеў з хмызняку на яе вясёлыя падскокi i гульнi. Урэшце захацелася схапiць яе, кiдаюся... але лёгка, як вецер, адскочыла яна i бяжыць на пагорак. Даганяю, i вось-вось хацеў ужо схапiць – аж яна ператвараецца ў сароку i ляцiць над зямлёй. Гонячыся далей, убачыў самотную хацiну. Сарока села на страху i зноў перакiнулася ў котку. Бачу: усюды поўна катоў размаiтае масцi: каты на даху, каты на вокнах, каты на панадворку. Усюды каты.

Я зразумеў, што тут жыве чараўнiца Аксiня. Доўга стаяў i думаў: цi iсцi да яе? Яна мяне не прыме ў воўчым аблiччы, трэба з ёю дзе-небудзь на праходцы спаткацца, пакорлiва ўпасцi да яе ног i прасiць злiтвацца над маiм лёсам. Схаваўся я ў лаўжы i чакаў тае шчаслiвае хвiлiны.

Сонца схавалася за лясы i горы; узлескi ўжо пакрыў вечаровы змрок, а недалёкае возера, акружанае густою лазою, яшчэ свяцiлася, Бачу: усе каты – з хаты, з даху, з падворка бягуць на луг, зрываюць зубамi нейкую траву i ў міг вока ператвараюцца ў дзяўчат, рассыпаюцца мiж кустоў, спяваюць песнi, скачуць; iншыя зрываюць кветкi i ўюць вянкi. Бягу i я на лугавiну. Убачыў тую траву з дробненькiмi блакiтнымi кветачкамi; як толькi яе сарваў i праглынуў, адразу ж прымаю чалавечае аблiчча. З невыказнай радасцю бягу ў гурт легкадумных русалак, скачу з iмi, бегаю, весялюся, зусiм забываю пра сваё няшчасце.

Гэтыя гульнi i радасць доўжылiся да позняе ночы. Змоўклi ўсе птушкi ў лесе, толькi крычалі няясыці. Прыляцела сава i, седзячы на чараўнiцынай страсе, свяцiла вачыма, i рагатала, i енчыла, нiбы немаўля. Тут нечакана зашумеў лес i вада ў возеры пачала плёскаць аб бераг*. Русалкi закрычалi: “Поўнач! Поўнач!” – i адразу ўсе перамянiлiся ў котак i пабеглi на Аксiнiн падворак; адны караскалiся на дах, другiя праз вакно хавалiся ў хату. А я – зноў зрабiўшыся ваўком – пабег у лес, лёг пад густой ялiнаю i разважаў пра гэтае здарэнне, шкадуючы, што нядоўга пабыў чалавекам; вырашыў застацца тут i хоць на кароткi час забыць пра сваё няшчасце.

Назаўтра прычакаў вечара, i гэтаксама коткi паператваралiся ў дзяўчат, а да мяне вярнулася чалавечае аблiчча. Я бавiўся з iмi, весела i непрыкметна бег час. Тут адна з зачараваных дзяўчат, гледзячы на мяне з нейкай пагардаю, сказала:

– Мне ён не падабаецца.

– Чаму не падабаюся? – пытаюся, падыходзячы да яе.

– Таму што бачыла, як ты ператвараешся ў ваўка, а я ваўкоў ненавiджу, бо праз ваўка я няшчасная.

– Як гэта?

– Калi я жыла яшчэ з бацькамi, пасвiла гусi ў полi, воўк схапiў мяне i занёс у лясныя нетры, кiнуў там, а сам знiк. Блукала я па пушчы, плакала i крычала, не ведаючы, у якi бок падацца. Раптам на мой голас прыляцела ў воблаку чорнае птушкi Аксiня, перамянiлася ў кабету i, узяўшы мяне за руку, сказала:

– Ты не выйдзеш з гэтае лясное пустэльні. Нападуць на цябе дзiкiя звяры i разарвуць. Iдзi лепш у маю хату, у мяне жыць весела, штовечар скокi i песнi. Ты ж маладая дзяўчына i, вiдаць, любiш паскакаць? Не хацела спачатку яе слухаць, але, падумаўшы, што ў гэтых дзiкiх лясах нiхто мне не дапаможа, згадзiлася ўрэшце з яе прапановаю. Не ведаю, як я апынулася ў хаце ў гэтае чараўнiцы. О, пракляты ваўкалак! Чаму ж ты мяне не разарваў ў лесе? Лепш памерцi, чым быць цэлы дзень зверанём i толькi на хвiлiну забываць пакуты.

Слухаючы Ганчыны нараканнi, задрыжаў я ўвесь, iмгненна ператварыўся ў ваўка. I адазвалiся ў памяці: бацькава роспач, лямант няшчаснае дзяўчынкi, i сабакi пачалi рваць маё цела. Кiдаюся ў лес, бягу ўсю ноч без спачынку – нiдзе не магу схавацца ад жахлiвага ўспамiну i пагонi тых страшных сабак. Нясцерпнае зрабiлася жыццё, нiдзе не знаходжу спакою, бегаю ў роспачы па гарах i лясах; страцiў ужо i надзею, што калi-небудзь хоць на хвiлiну пакiнуць мяне пакуты.

Блукаючы без адпачынку, прабягаў неяк ля палетка, дзе ў засені бярозы палуднавалi аратыя. Бачу: едзе па дарозе ксёндз, спыняецца, падыходзiць да сваiх парафiянаў. Пачалася доўгая размова пра розныя духоўныя рэчы: ксёндз iх павучаў, каб жылi мiж сабою ў згодзе i сяброўстве, даравалi адзiн аднаму крыўды i не думалi нiколi пра помсту, бо помста найболей супярэчыць рэлiгii i агiдная Богу. Яна прынiжае чалавечую годнасць да стану жывёлы, а дабрачыннасць i лагоднасць улагоджвае мiласэрнасць Божую.

Схаваўшыся ў густым кустоўi, я чуў усе словы ксяндза i адразу вырашыў не толькi не шкодзiць людзям, але нават старацца iм служыць i дапамагаць у чым толькi змагу: а можа, i нада мною Бог злiтуецца, душа ж мая несмяротная. З гэтымi думкамi i пакiнуў ксяндза i аратых.

Прайшло некалькi дзён. Блукаючы, думаў сам сабе: што я магу зрабiць добрага ў такiм пагарджаным усiмi воўчым аблiччы? Ледзь падыду да чалавечага жытла, як усе крычаць на мяне i сабакамi цкуюць, дык мушу як найхутчэй уцякаць у лес. Аднак жа не адмовiўся ад свайго намеру. Колькi разоў адганяў лiсiцу, што падкрадалася да гусей цi iндыкоў, якiх неабачлiва пакiдалi ў полi. Калi заўважыў непадалёку ад гавяды мядзведзя, дык выбег першы з лесу, каб адагнаць статак з небяспечнага месца i папярэдзiць пастухоў. Няраз адбiраў барана, якога воўк выхапiў з чарады якой-небудзь беднае ўдавы. Так жывучы, я крыху супакоiў свае думкi, мог ужо заснуць, хоць i ненадоўга; у сне мiлыя мроi нагадвалi мне мiнулае, калi быў яшчэ чалавекам.

Было гэта ў жнiўнi ў добрае надвор’е. Я блукаў у родных ваколiцах, калi на палетках даспела збажына. Недалёка ад сябе бачу Алёну. Яна жала на сваёй нiве, а на мяжы, лежачы на снапах, спаў маленькi хлопчык. З прыемнасцю глядзеў я на гэты малюнак, цешыўся, што Алёна шчаслiвая, спакойна жыве са сваёю сям’ёю. Бог блаславiў iх гаспадарку, i жыта добра ўрадзiла на iх нiве. Пакуль я любаваўся на ўсё гэта, выскоквае з лесу воўк, хапае хлопчыка. На крык дзiцяцi кiдаецца матка.

– Ратуйце дзiцятка маё! – крычыць яна i падае непрытомная.

Я даганяю ваўка, адбiраю не пакусанае яшчэ дзiця, адношу да маткi. Суседзi, што прыбеглi на ратунак, дзiвавалiся з усяго гэтага, а я ўцёк у лес.

Нейкае прыемнае пачуццё i цiхамiрнасць ахiнулi мяне пасля гэтага здарэння. Я лёг пад дрэвам i заснуў у салодкiх мроях. Вярнуўся ў сне ў сваю шчаслiвую маладосць, i так мне было лёгка, што, як птах, пералятаў з месца на месца. Бачу перад сабою такi прыгожы сад, якога нiколi ў жыццi не сустракаў; гай, поўны птушынага шчабятання, а пёры на iх лепшыя i прыгажэйшыя, чым нашы вясновыя краскi; чыстыя крынiчныя воды струменiлiся тут i там; некаторыя дрэвы былi ў пахучай квеценi, а на iншых даспявалi плады. Заўважыў на пагорку келiхi велiзарных лiлей, якiя разлiвалi прыемны водар. Толькi хацеў сарваць колькi кветак – з’явiлася перада мною Ганка (сукенка на ёй белая, як лiлея) i кажа мне:

– Не рвi маiх кветак. Я садзiла гэтыя лiлеi на сваёй магiле, палiвала слязьмi сваiмi.

I, сказаўшы так, знiкла.

З саду пералятаю зноў у нейкую дзiкую пустэчу; блукаю сярод стогадовых хвояў, ледзьве знаходжу сцяжынку, якая выводзiць мяне да нейкае велiзарнае гары; хачу залезцi на вяршыню, агледзець ваколiцы, убачыць адтуль вёску, дзе колiсь была хата маiх бацькоў, але з усiх бакоў гары – бездань, якая не дазваляе iсцi далей. Тут сустракаю нейкага Волата. Ён бярэ мяне за руку, загадвае iсцi за iм, выводзiць з лесу на нейкае велiзарнае поле, дзе крыжуюцца дарогi, i мноства там падарожных, што едуць або iдуць пеша. Узыходзiм на пагорак, дзе была магiла. На ёй стаяў драўляны крыж, а непадалёку тырчала ўбiтая ў зямлю рыдлёўка. Волат загадвае мне адкапаць магiлу i дастаць адтуль мерцвяка. Ахоплены страхам, выконваю ўсе Волатавы загады, дастаю з зямлi велiзарны шкiлет.

– Гэта будзе тваё цела, – гаворыць мне велiкан. – Мусiш плакаць у iм, пакуль не паклiчуць цябе да новага жыцця...

Я дрыжаў увесь ад страху, прасiў, каб даў мне спакой, але Волат моцна штурхнуў мяне, i я ўпаў на велiзарныя грудзi шкiлета, а разам з iм – у яму. Барукаючыся са смерцю, я прачнуўся. Бачу: я – чалавек. Вопратка тая самая. Якую я надзеў колiсь, iдучы на Алёнiна вяселле. Не верыў, што гэта было наяве. Баяўся скрануцца з месца, абы толькi не знiклi такiя салодкiя мроi. Доўга быў я ў задуменнi, падняў вочы да неба i дзякаваў Богу, што ўратаваў мяне ад таго жаху.

Падняўся я з долу з невыказнаю радасцю. Здавалася мне, што ўсе дрэвы i птушкi вiншавалi мяне з новым жыццём. О, як соладка спазнаць мiласэрнасць Божую! Жахлiвы лёс чалавека можа зраўняцца са звярыным.



Калi гэтак апавядаў Якуш, певень заспяваў ужо другi раз. Пан Марагоўскi выняў з кiшэнi старасвецкi гадзiннiк, падобны да сплюснутага шара.

– Ого, – кажа, – мiнула гадзiна пасля паўночы. А што, пане гаспадар, цi не час ужо адпачываць? Усiх прыгод ад Якуша не выслухаеш; у яго iх на цэлы месяц, а да таго ж яшчэ любiць пагаманiць i гатовы не спаць да самага свiтання.

– Вялiкi дзякуй, пане асэсар, што зрабiў мне гэтую прыемнасць. Скажу пану шчыра: такiя апавяданнi заўсёды мне да душы, асаблiва калi ўмее хто iх добра расказваць. Якуш, мусiць чалавек кемлiвы: i якую мае памяць незвычайную; нiводнае драбнiцы з жыцця таго гаротнага Маркi не прапусцiў. Але ж пан асэсар заўтра ад мяне не паедзе рана, бо як сам пан чуе, яшчэ вые вецер за сцяною, i хто ведае, можа,i заўтра будзе завiруха.

– Удзень бура не страшная, як-небудзь знойдзем дарогу. Дабранач, пане гаспадар!

Якуш пайшоў у пакой для чэлядзi; Марагоўскi – у сваю пасцелю, што даўно ўжо яму падрыхтавалi. Я, пажадаўшы дзядзьку i госцю добрае ночы, пайшоў у свой пакой. Патушылi свечкi; усюды цiха; толькi выў вецер за сцяною i цвыркун абзываўся пад печчу...

* Жыве сярод беларусаў (асаблiва ў паўночных паветах) вера, што апоўначы заўсёды шумяць лясы i вада ў азёрах адначасова з крыкам пеўня робiцца неспакойнаю.

Похожие страницы :

ЯН БАРШЧЭЎСКІ

П. Васючэнка. КРЫЎСКІ СЛОЎНІК ПАВОДЛЕ ЯНА БАРШЧЭЎСКАГА

Дз. ВІНАХОДАЎ, М. НІКАЛАЕЎ. Пецярбургскія адрасы Яна Баршчэўскага