А. Сэларт. Полацкі князь Канстанцін і гісторыя Інфлянтаў у трэцяй чвэрці ХIII ст.*

Дата: 21 Ноября 2006
Вторник

Полацкі князь Канстанцін і гісторыя Інфлянтаў у трэцяй чвэрці ХIII ст.*

Анты Сэларт

У крыніцах па гісторыі Інфлянтаў з ХIII і ХIV ст., як вядома, неаднаразова згадваецца нейкі князь Канстанцін Полацкі, які меўся падараваць Латгалію Нямецкаму (Тэўтон­скаму) ордэну. З прычыны ў цэлым вельмі скупых звестак пра полацкую гісторыю 1260—1270–х г. улучэнне гэтага князя ў шэрагі полацкіх уладароў таго часу ўяўляецца складанай задачай. Гісторыкі прапанавалі значную колькасць гіпотэзаў, якія, аднак, не могуць быць падмацаваныя адпаведнымі крыніцамі. Невядомы Канстанцін быў нібы джокерам, якога да­следчыкі ў сваіх гістарычных працах часам амаль што адвольна ўстаўлялі ў тых месцах, што адпавядалі іх канцэпцыям. Так, выказвалася здагадка, нібыта ён быў сынам літоў­скага князя Таўцівіла, які валадарыў у Полацку да 1263 г.1, а часам яго атаесамлялі з крыху пазней згадваным князем Ізяславам2. Акрамя таго, некаторыя лічылі, што імя Канстанцін было прынята Таўцівілам пад час хросту3, або што Канстанцін мог быць кім заўгодна, толькі не сынам Таўцівіла4. За магчымых продкаў Канстанціна ўважалі таксама латгальскага князя Герцыке (лат.: Jersika) Усевалада (памёр да 1239)5, полацкага князя Ўладзіміра (памёр у 1216)6 або смаленскага князя Давыда Расціслававіча (памёр у 1197)7.

Інфлянцкія крыніцы, у якіх згадваецца пра ???Канстанцінаў дар“, паходзяць з другой паловы ХIII і з ХIV ст. Каб зрабіць дакладную інтэрпрэтацыю гэтых крыніцаў, неабходна разгледзець агульнае палітычнае становішча тагачасных Інфлянтаў. Падпарадкаванне крыжовымі рыцарамі тэрыторыяў плямёнаў, што насялялі сучасную Латвію, пачалося напрыканцы ХII ст., і ў другой палове ХIII ст. яно якраз актыўна працягва­ла­ся. Пасля першых поспехаў — калі ў 1201 г. быў заснаваны го­рад Рыга, а неўзабаве і рыжскае біскупства — у 30–я г. ХIII ст. пры­хадням давялося адчуць на сабе моц удараў у адказ. Пасля ня­ўдалай для рыцараў–хрысціянаў бітвы пад Шаўлямі (1236 г.) Інфлянцкі ордэн быў далучаны да Нямецкага ордэна, а праз гэта фактычна ўзнікла інфлянцкае адгалінаванне Нямецкага ордэна. Новыя дачыненні, што ўзніклі ў 1237—1238 г., прывялі да ўнутранай стабілізацыі ў Інфлянтах, якая зноў–такі ўмажлівіла знешнюю экспансію. Пачынаючы пры­кладна з 1242 г. у Курляндыі ішла вайна, і край паступова быў заваяваны. Але ўлада Нямецкага ордэна і курляндскага біскупа на поўдзень ад Дзвіны (лат. Daugava) доўгі час заставалася досыць няпэўнаю. У 1260 г. інфлянцкае войска было разбітае ў Дурбэ (Durbe) жамойтамі. Пасля гэтага Нямецкаму ордэну ў Інфлянтах давялося заняцца справай вяртання сабе Курляндыі, чаго ўдалося дасягнуць толькі ў 1267 г. Другая вайна вялася прыкладна ад 1260 г. супраць земгалаў, якіх — гэтаксама як і куршаў — падтрымлівалі жамойты і літоўцы. Гэтыя войны доўжыліся са зменным поспехам да 1290 г. У выніку былі заваяваныя землі сярэднявечных Інфлянтаў, але межы краіны на поўдні і паўднёвым усходзе аж да ХVI ст. за­ставаліся нявы­значанымі і няпэўнымі8.

Адным аспектам, які трэба браць пад увагу ў дачыненні да гэтых антыязычніцкіх войнаў, была канкурэнцыя паміж Нямецкім ордэнам у Інфлянтах ды рыжскім арцыбіскупам. Рыжскае арцыбіскупства было заснаванае ў 1245—1246 г., калі арцыбіскупам Прусіі, Інфлянтаў ды Эстляндыі быў прызначаны былы брэменскі канонік і пазнейшы арцыбіскуп у Армагу (Ірландыя) Альбэрт Зюрбэер (Suerbeer) — у якасці наступніка біскупа Крысціяна Прускага (Christian von Preu&覗en). Насамрэч, у яго не было нерухомасці і прыбыткаў, паколькі ўся прызначаная для біскупства пруская зямля кантралявалася Ордэнам. Урэшце, у 1251 г. было вырашана, што Рыга мусіць стаць цэнтрам касцельнае правінцыі, але толькі ў 1253 г. арцыбіскуп здолеў стварыць тут сваю рэзідэнцыю — пасля смер­ці датыхчасовага рыжскага біскупа Мікалая (паміж 1229 і 1231—1253)9. У 1246 г. Альбэрт Зюрбэер зрабіўся папскім легатам Прусіі, Інфлянтаў, Эстляндыі, Готланда, Гальштэйна і Ругена10. Да таго ж, ён быў папскім легатам на Русі, які забяспечваў кантакты валынскіх і паўночна–ўсходнерускіх князёў з папам, у тым ліку ў тагачасных спробах ажыццяўлення царкоўнае уніі11.

Пад 1239 г. у Ноўгарадскім летапісе ўзгадваецца полацкі князь Брачыслаў, цесць князя Аляксандра Яраслававіча12. Колішняя падуладная Полацку тэрыторыя была ўжо раздробленая і праз гэта значная частка палітычнага ўплыву князёў страчаная, з прычыны чаго яны знікалі з рускіх летапісаў. У сярэдзіне таго ж стагоддзя іх скансалідавала ўлада вялікага князя літоўскага Міндоўга і пачалася экспансія літоўскае вярхоўнае ўлады на ўсход і поўдзень. Пры гэтым на Русі мясцовыя кіраўнічыя дынастыі нярэдка захоўвалі сваю ўладу — у выпадку прызнання імі літоўскага дамінавання. Каб умацаваць свае вялікакняскія пазіцыі, Міндоўг мусіў таксама змагацца з унутранай апазіцыяй іншых літоўскіх князёў. Напрыканцы 1240–х г. галоўным супернікам Міндоўга быў яго пляменнік Таўцівіл, якога падтрымлівалі валынскія князі Даніла і Васілька13. Яшчэ аднаго хаўрусніка Таўцівіл здолеў знайсці ў Інфлянтах: ён асабіста прыбыў у Рыгу ў 1250 г. і быў тут па­хры­ш­чаны14. Такім шляхам была ўтвораная хрысціянская ка­алі­цыя супраць Міндоўга. Са свайго боку, Міндоўгу неўзабаве ўдалося раскалоць гэтую кааліцыю, паколькі ён заключыў хаўрус з Нямецкім ордэнам у Інфлянтах і таксама прыняў хрост. Праз пасярэдніцтва магістра Інфлянцкага ордэна Андрэаса Фэльбенскага (Andreas von Felben) ён у 1251 г. быў па­хры­шчаны, а яшчэ праз два гады атрымаў карону з рук біскупа Гайдэнрайха Хэлмінскага (Heidenreich von Culm / Che&觺mno)15. Сярод іншага, Міндоўг адступіў Ордэну Селію, на якую раней прэтэндавала арцыбіскупства16. Нямецкі ордэн цяпер пад­трымліваў Міндоўга ў змаганні супраць Таўцівіла ды яго хаўруснікаў, аж пакуль, урэшце, літоўскія князі не дасягнулі паміж сабою часовага замірэння17.

У 1262 г. Таўцівіл княжыў у Полацку. Яшчэ ў 1258 г. Вайшчыну, непадалёк ад Смаленска, заваявалі ???Литва с Полочаны“18. Пытанне пра тое, ці атрымаў Таўцівіл уладу ў Полацку яшчэ напрыканцы 1240–х г. або значна пазней, дагэтуль за­стаецца нявырашаным19. Калі б ён княжыў у Полацку яшчэ раней, да свайго хросту, у гэткім выпадку яго, язычніка, му­сілі б прызнаць за князя. Гэта, відавочна, выглядае немагчымым. Значыць, напачатку ён мусіў быць ахрышчаны і толькі пасля таго забяспечыць свае пазіцыі ў Полацку. Яшчэ менш верагодным выглядае меркаванне, нібыта Таўцівіл хрысціўся два разы — у праваслаўе і каталіцтва. У балтыйскім рэгіёне рэлігійнае супрацьстаянне ў той час яшчэ цалкам сябе не выявіла, і хрысціянства (як каталіцкае, гэтак і праваслаўнае) у тагачасных крыніцах падаецца як пэўная супольнасць, што ўтварала супрацьвагу паганству20. Аднак польскі храніст ранняга новага часу Мацей Стрыйкоўскі сцвярджаў, што ???Theo­phila <…> by&觺 ochrzczony w Rusk&覽 wiar&觑“, але, відаць, тут мае месца тыповая для гістарыяграфіі таго часу вучоная рэканструкцыя на падставе імя гэтага князя (Tovtivil > Theophil)21.

Калі ж пасля 1250 г. Таўцівіл, ужо ахрышчаны ў Рызе, княжыў у Полацку, гэта значыла, што рыжскі касцёл пазней з гэтае прычыны мог прэтэндаваць на рэлігійнае дамінаванне ў По­лацку. Пра гэта сведчаць крыніцы з ХIV ст. Калі, пачынаючы з апошніх гадоў ХIII ст., канфлікт паміж Нямецкім ордэнам і рыжскім арцыбіскупам набыў асаблівую вастрыню, а ў 1297 г. выбухнула вайна22, у 1311—1312 г. у Інфлянты быў прысланы папскі капэлан і канонік Лаона (Lвon) Францыск Мальянскі (Franciscus de Moliano), які правёў тут грунтоўную інкві­зіцыю. Шэраг інфлянцкіх святароў быў дапытаны ў звязку з абвінавачваннямі, што былі ім выстаўленыя. Пратакол гэтых допытаў23, ад якога, паводле ацэнак, ацалела прыблізна палова, з’яўляецца галоўнай крыніцай па гісторыі Інфлянтаў канца ХIII — пачатку ХIV ст. Але гэта надзвычай спрэчная крыніца — як і ўсе тагачасныя інфлянцкія працэсуальныя дакументы, якія меліся пераканаць ???еўрапейскую грамадскасць“ у тым, што іншы бок з дапамогай паганцаў і схізматыкаў вядзе барацьбу супраць праўдзівага хрысціянства24.

У гэтых працэсуальных дакументах згадваецца, што Полацк некалі належаў каталікам, але пазней з віны Ордэна быў страчаны. Прыёр Генрык з цыстэрцыянскага кляштара ў эстляндскім Фалькенаў (эст. K&覜rkna), што непадалёк ад Дэрпта (эст. Tartu), чуў пра нейкага брата (недухоўнага стану?) (conversus) свайго Ордэна, які tunc (тады) знаходзіўся ў Полацку і таксама чуў пра ???шматлікіх іншых добранадзейных мужоў“, пра тое, што полацкі rex і яго людзі зрабіліся вернікамі і мелі тым сваіх біскупаў, прэлатаў ды іншых асобаў ду­хоў­нага звання. Але потым браты Нямецкага ордэна, маўляў, зра­білі на княства гэткі вялікі ўціск, што народ мусіў паклікаць сабе на дапамогу паганцаў, якія супольна з братамі Ор­дэ­на выганялі вернікаў–хрысціянаў, арыштоўвалі і забівалі лю­дзей, а пазней была разбураная кафедра25. Маўляў, Ордэн пра­даў біскупскую сядзібу, горад Полацк здаў паганцам. Гэтак, хрысціяне a tota frontaria былі прагнаныя язычнікамі26. Згод­на са скаргамі лагера рыжскага касцёла, некалі ў Полацку ўладарыў князь, які не меў легітымнага наступніка і з гэтае пры­чыны перадаў горад менавіта рыжскаму касцёлу. Але з ві­ны Ордэна язычнікі–літоўцы завалодалі гэтай зямлёю, і або­два кафедральныя саборы, Czelouensis videlicet et Ruthe­niensis ecclesie conssitentes in regno predicto, былі разбураныя27. Са свайго боку, Нямецкі ордэн імкнуўся самаапраўдацца, сцвярджаючы, што Полацк заўсёды быў горадам ???рускае“ царквы28.

Тое, што полацкі ўладар быў навернуты ў хрысціянства, сведчыць пра яго ранейшае язычніцтва. Значыць, тут трэба мець на ўвазе Таўцівіла29. Хоць у Таўцівіла быў сама меней адзін сын30, але яго легітымнасць — як сына бацькоў–язычнікаў — магла быць пастаўленая пад сумнеў рыжскімі касцельнымі ўладамі. Сцверджанне, нібыта ў Таўцівіла не было ніякае спадчыны і нібыта Полацк калісьці меўся быць лацінскім, магло запісвацца больш як праз 50 гадоў і таму адлюстроўвае хутчэй жаданы вобраз сітуацыі, чым перадае дакладную ін­фармацыю пра рэальныя гістарычныя падзеі. Але і ў крыніцах, што паходзяць непасрэдна з таго часу, гаворыцца пра рускае біскупства на чале з рыжскім біскупам–суфраганам. На просьбу арцыбіскупа папа Аляксандр IV у 1255 г. прыняў Альбэрта Зюрбэера разам з усімі яго суфраганавымі біскупствамі пад сваю апеку, і ў гэтым шэрагу біскупстваў, што першапачаткова быў зафіксаваны не ў папскай канцылярыі, а ў най­блі­жэйшым атачэнні Зюрбэера, побач з біскупствамі ў Эзелі (&覎sel, эст. Saaremaa), Дэрпце (Тарту), Курляндыі (лат. Kur­zeme), Вірляндыі (эст. Virumaa), Хэлмне, Варміі, Памезаніі і Самбіі згадваліся таксама біскупствы Rutheniensem et Werso­niensem31. Хоць гісторыкі ў сваёй бальшыні перакананыя, што пад ???рускім біскупствам“ тут маецца на ўвазе Полацк32, гэтую інфармацыю ні ў якім разе нельга ўспрымаць адназначна. Выказвалася таксама меркаванне, што тут насамрэч гаворка ішла пра Карэлію і Watland33 або пра Пскоў (ням. Pleskau)34. Адначасова тут маецца на ўвазе шэраг прэтэнзіяў на ўладу, бо, да прыкладу, вірляндскі біскуп у якасці рыжскага біскупа–суфрагана быў адно толькі тытулярным біскупам, які, відаць, ніводнага разу не здолеў прыехаць у Вірумаа. Гэтая зямля на паўночным усходзе Эстляндыі была хрысціянізаваная датчанамі і ў 1250–я г. ужо знаходзілася пад трывалым касцельным кантролем рэвельскага (талінскага) біскупа, які з’яўляўся біскупам–суфраганам дацкага Лунда (Lund)35. Гэткім чынам, немагчыма вызначыць, ці ў які–небудзь момант часу насамрэч існавала полацкае каталіцкае біскупства, або і тут выяві­ліся ўсяго толькі прэтэнзіі рыжскіх касцельных уладаў. У некаторых крыніцах, акрамя вышэйзгаданага рускага біскупства, таксама называлася Czelouensis ecclesia. Тут мелася на ўвазе Селія (ням. Selonien)36 — заснаванае ў 1218 г. місіянерскае біскупства, якое дэ–факта не мела маёмасці, а папярэдне вы­значаная тэрыторыя якога ўжо ў 1226 г. была ўз’яднаная з Рыжскім біскупствам. За гэта бі­скуп атрымаў Земгалію — яшчэ адну мясцовасць, якая не была заваяваная канчаткова. У 1251 г. адбылося новаўпарадкаванне, і Земгалія была падзеленая паміж Нямецкім ордэнам і рыжскім касцёлам. Апошні біскуп Земгаліі стаў біскупам Курляндыі, у выніку чаго было заснаванае Курляндскае бі­скупства. Паколькі паняцці Wer­soniensis і Czelouiensis у адной тэкставай крыніцы адначасова не сустракаюцца, паняцце Wersoniensis ecclesia, відаць, трэба атаясамляць з Селіяй37. Словатвор Wersoniа павінен быць па­тлумачаны памылкай друку, што ляжыць у аснове тэкставай традыцыі. Час, калі Селія — вобласць на мяжы Інфлянтаў з Літвой ды Полацкай зямлёю — была канчаткова далучаная да каталіцкіх Інфлянтаў, невядомы. Паўднёвая част­ка Селіі назаўсёды засталася пад кантролем літоўскіх князёў. У кожным разе, напрыканцы ХIII ст. тут вяліся амаль бесперапынныя войны паміж Інфлянтамі і Літвой.

У прынцыпе, можна мець на ўвазе яшчэ адну магчымасць. Каля 1232—1233 г. каталіцкім біскупам на Русі, між іншага, быў пасвечаны Гергард (памёр у 1254), абат кляштара ў поль­скім Апатаве (Opat&覫w)38. Мяркуецца, што яго дзейнасць адбывалася ў звязку з прускім біскупам Крысціянам39. Калі цяпер Альбэрт Зюрбэер зрабіўся ???спадкаемцам“ Крысціяна, ужо з гэтай прычыны ён мог разглядаць Русь у якасці часткі сваёй касцельнай правінцыі. Паколькі, аднак, на пачатку ХIV ст. менавіта Полацк згадваўся як апірышча таго, што называлася Ruthenicus ecclesia40, тут усё–такі неабходна аддаць перавагу Полацку. Полацк здаўна быў сядзібаю праваслаўных епіскапаў, і ў звязку з палітычным хаўрусам Полацка з Рыгаю ён мог, сама меней у тэорыі, разглядацца каталіцкімі ерархамі ў якасці суфраганавага рыжскага біскупства.

У Літве ў 1263 г. былі забітыя Міндоўг і яго двое сыноў. Ужо ў тым самым го­дзе быў знішчаны адзін са змоўцаў, Таўцівіл; яго сын, імя якога невядомае, уцёк у Ноўгарад. Новым уладаром Полацка стаў князь Гердзень з Нальшчанаў (літ. Nal&訙ia). Дэталі яго прыходу да ўлады засталіся невядомымі, і таксама няясна, хто складаў канкурэнцыйныя бакі пад час гэтых падзеяў. У той час як, з аднаго боку, рыжскі касцёл пазней сцвярджаў, нібыта полацкі князь, у якога не было легітымнага спадкаемцы, перадаў сваю зямлю касцёлу, у распараджэнні Нямецкага ордэна было некалькі граматаў, згодна з якімі ўсходняя Латгалія мелася быць падораная Ордэну. Выдадзеная ў Рызе грамата, датаваная ???коли богъ былъ 1000 лет и 200 летъ и 60 лет и 4 лет по роженьи божии дни за три дни“ — г.зн., 28 снежня 1264 або — што больш верагодна — 1263 г. (у залежнасці ад таго, ці ў Рызе ў той час пачаткам году лічылася 1 студзеня ці 25 снежня)41 — паведамляе ад імя Гердзеня, што магістр Нямецкага ордэна ў Інфлянтах і горад Рыга заключылі мір з Полацкам і Віцебскам. Гердзень даў абяцанне не прэтэндаваць на Латгалію і ???не въступатися на тую землю, што князь Костянтин дал местерю съ своею братьею, съ своею грамотои и съ печатью“, але Ордэн адмовіўся ад Полацкай зямлі: ???…што Руськая земля словеть Полчькая, от тое земли местерю и братьи его отступити с всею правдою“. Дадаткова з абодвух бакоў была гарантаваная свабода гандлю42. Праз больш як паўгода папа Урбан IV адначасова іншымі граматамі, з якіх ордэн атрымаў выгоды, пацвердзіў Нямецкаму ордэну валоданне мясцовасцямі, якія Constantinus, rex Ruthenorum illustris, quasdam terras et possessiones in suo regno Rusciae vobis, prout spectabant ad eum, regia liberalitate donavit43. Пацверджанне было зробленае ў адказ на просьбу Нямецкага ордэна.

Грамата Гердзеня складзеная па–руску, але ў адпаведнасці з прынятай у лацінскіх граматах формай; яе датаванне пачынаецца са словаў: anno Domini. Тэкст захаваўся ў копіі, вырабленай на пачатку ХV ст. У звязку з гэтым вядомы даследчык гісторыі Сярэднявечча Манфрэд Гэльман (Hellmann) задаваў пытанне: а ці не ёсць гэты дакумент фальшыўкаю?44. Аднак можна прывесці колькі аргументаў у якасці абвяржэння гэтае тэзы. Грамата Гердзеня 1263 г. была вырабленая ў Рызе, бо тады літоўскія князі яшчэ не мелі сваёй канцылярыі, і менавіта таму яна адпавядае лацінскім узорам45. У нейкі час у Полацку насамрэч уладарыў князь невядомага паходжання Канстанцін Бязрукі, пра якога ёсць згадка ў ???Наказе“ цвярскога епіскапа Сімяона з Полацка. У крыніцах Сімяон упершыню з’яўляецца ў якасці цвярскога епіскапа ў 1271—1272 г.46. У ???Наказе“ апісваецца ўрачыстая трапеза, пад час якой Семенъ епископъ заклікаў князя прызначаць толькі справядлівых ???ці­вуноў“. Калі гэты Канстанцін княжыў у Полацку ў 1260–я г., ён мог быць тым самым данатарам47.

Неаднаразова Канстанцін згадваецца ў крыніцах, створаных у Нямецкім ордэне ў ХIV ст. Тут яго імя і яго дар увязваюцца з тэрытарыяльнымі спрэчкамі Ордэна з рыжскім арцы­біскупам. Konnick Constantinus van Ploskow таксама называўся і ўсхваляўся як дабрадзей Ордэна48. Калі ж Нямецкі ордэн і ар­цы­­біскупства вялі судовую спрэчку за правы на ўладанне ў на­ва­коллях Лубанскага возера (лат. Lub&覹nas ez.) у Латгаліі, ???дар“ апіс­ваецца яшчэ больш падрабязна. Паколькі Рыжскі кас­цёл прэ­тэндаваў на возера, Нямецкі ордэн пацвердзіў, што во­зера на­лежыць да ордэнскай фартэцыі Рэжыца (ням. Rosit­ten, лат. R&觋­zekne) і, з невялікім выняткам, заўсёды было ўлас­на­сцю Ня­мец­кага ордэна, бо, маўляў, князь Канстанцін По­лац­кі па­да­рыў гэтую зямлю менавіта Ордэну49. Гэткім чынам, дар да­ты­чыў тэрыторыі Ўсходняе Латгаліі — г.зн., ордэнскай тэ­ры­то­рыі Рэ­жыца і Люцын (лат. Ludza, ням. Ludsen) на полацкім памежжы.

Падпарадкаванне гэтай вобласці50 адбывалася ў атмасферы канкурэнцыі Нямецкага ордэна з рыжскім арцыбіскупам. Хаду падзеяў рэканструяваць нялёгка. Ва ўсіх іх удзельнікаў былі і поспехі, і няўдачы. У 1260—1270–х г. існавала ордэн­ская фартэцыя Волькенбург (Wolkenburg) на поўдзень ад возера Разна (R&覹zna)51. Мяркуецца, што гэтая фартэцыя была за­снаваная якраз пасля Канстанцінавай данацыі52. Ордэнская фартэцыя Рэжыца існавала самае позняе ў 1280–я г. Падпарадкаванне розных тэрыторыяў старадаўніх Інфлянтаў у ХIII ст., аднак, значыла не толькі заваяванне вайсковай сілай, але і ўмацаванне палітычнае ўлады з дапамогай іншых вагароў (заключэнне нераўнапраўных хаўрусаў, ???падвойнае васальнае падпарадкаванне“ і г.д.). Праўнае і палітычнае становішча тэрыторыяў магло быць досыць розным, іх ураўнаванне адбывалася толькі цягам часу53. Паўднёва–ўсходняя Латгалія на пачатку ХIII ст., відавочна, у пэўнай ступені знаходзілася пад кантролем Полацка. У 1209 г. латгальскі дзвінскі князь Герцыке Ўсевалад быў вымушаны заключыць васальнае пагадненне з рыжскім біскупам Альбэртам54. Нягледзячы на гэта, Усевалад і надалей праводзіў досыць незалежную палітыку, хоць на падуладнай яму тэрыторыі ўплыў Рыгі рабіўся ўсё мацнейшы. Каля 1226 г. у Латгаліі леннік рыжскага біскупа Тэодэрых фон Кокенгузэн (Theoderich von Kokenhusen) вёў спрэчку з мечаносцамі за ўладанні Warkunde55. У 1256 г. гэтая мясцовасць ужо лічылася тэрыторыяй Ордэна — пры тым, што людзям арцыбіскупа тут і надалей дазвалялася свабодна займацца рыбалоўствам56. У ХV ст. Warka (відавочна, адпавядае сённяшняму латышскаму Varak&觴&覹ni, што знаходзіцца на поўдні ад Лубанскага возера) усё яшчэ была ленным уладаннем сям’і Тызенгаўзенаў (Tiesenhausen), нашчадкаў Тэодэрыха фон Кокенгузена, але цяпер ужо ў складзе тэрыторыі Ордэна57. Вось жа, у той час калі ў 2–й палове ХIII ст. Нямецкі ордэн дамогся поспехаў у Латгаліі58, арцыбіскупства спрабавала забяспечыць свой уплыў у Полацку; аднак Ордэн замацаваў свой тытул на валоданне праз Канстанцінавы граматы.

Пасля забойства Таўцівіла палітычнае становішча Полацка, відаць, было вельмі няпэўным. Паколькі рыжскі касцёл сцвярджаў пазней, нібыта ён дзякуючы Таўцівілу здабыў Полацк для каталіцызму, а Нямецкі ордэн у той самы час разам з Канстанцінам бараніўся ад прэтэнзіяў арцыбіскупства, шукаць Канстанціна, напэўна, трэба ў шэрагах полацкай антытаўцівілаўскай апазіцыі. Ён мог быць прадстаўніком старой полацкай дынастыі59 або належаць да роду смаленскіх князёў. Грамата Гердзеня добра ўпісваецца ў палітычную сітуацыю 1260–х г. Князь Гердзень з Нальшчанаў меў кантроль над Полацкам да самае свае смерці ў 1267 г.60. Гердзень прызнаў вярхоўную ўладу праваслаўнага вялікага князя літоўскага Войшалка, які, у сваю чаргу, залежаў ад Валыні. Каля 1265 г. у якасці полацкага князя згадваецца нейкі Ізяслаў, які — гэтаксама як і згаданы ў той самай грамаце князь віцебскі Ізяслаў — знаходзіўся ў залежнасці ад Войшалка61. Калі меркаваць па імёнах, абодва Ізяславы маглі быць прадстаўнікамі старой полацкай дынастыі. У Войшалка былі добрыя дачыненні з Нямецкім ордэнам у Інфлянтах62. Цытаваная грамата Гердзеня сведчыць пра верагоднасць таго, што, са свайго боку, Канстанцін прызнаваў вярхоўную ўладу Гердзеня.

Адразу ж пасля смерці Таўцівіла ўзімку 1263—1264 г. палі­тычная сітуацыя для заключэння дарчае дамовы была спрыяльнай. Калі праз гэтую дамову падтрымлівалася ўлада Канстанціна ў Полацку і забяспечваліся пазіцыі Ордэна ў Латгаліі, за гэта фактычна мусіла заплаціць арцыбіскупства. Той факт, што Ордэн звярнуўся па зацверджанне дарчага акта да папы Рымскага, сведчыць пра тое, што бакі зважалі на каталіцкіх праціўнікаў пагаднення. Адным з удзельнікаў дамовы Нямецкага ордэна з Гердзенем быў яшчэ горад Рыга, які самае позняе напрыканцы 60–х г. ХIII ст. разам з Ордэнам змагаўся супраць арцыбіскупа63. Пад час жорсткае барацьбы за ўладу, што ішла ў Літве, і ў выніку значнага аслаблення Ордэна пасля прайгранай бітвы пры Дурбэ (1260 г.), зразумелымі робяцца і саступкі абодвух бакоў.

Пазнейшыя закіды наконт таго, нібыта з віны Нямецкага ордэна каталіцызм страціў свае пазіцыі ў Полацку, у пэўным сэнсе якраз адлюстроўваюць сутнасць дамовы Ордэна з Гер­дзенем ды Канстанцінам, бо ў гэткі спосаб Ордэн пацвердзіў уладу Гердзеня ў Полацку, а за гэта полацкі князь адмовіўся ад сваіх правоў у Латгаліі. Ці ішла гаворка пад час фармулявання інфлянцкай ???Канстанцінавай данацыі“ аб прызнанні ўлады Ордэна, якая ўжо насамрэч існавала ва ўсходняй Латгаліі, або тут ішлося пра прызнанне леннага вышняга права Ордэна, пры захаванні ранейшых дачыненняў уласнасці (feu­dum obla­tum)64, ці можа прэтэндэнт на трон паабяцаў тэрыторыі Нямецкаму ордэну ўзамен за будучую дапамогу, — усё гэта застаецца невядомым65.

У перыяд прыблізна з 1285 да 1300 г. рыжскі магістрат скардзіўся віцебскаму князю Міхаілу на тое, што рыжскім купцам на Русі чыняцца розныя несправядлівасці. Пры гэтым згадваецца, што ў той час, калі княжыў бацька Міхаіла Канстанцін, праблем у гандлі не ўзнікала66. Не выключана, што гэты Канстанцін быў адной і той асобаю, што і полацкі. Іншае пытанне: ці полацкі Канстанцін можа быць атаясамлены з тым, хто згадваецца, як Костянтинъ князь, зять Александровъ, які ў 1262 г. разам з сынам вялікага князя Аляксандра Яраслававіча Дзмітрыем, з братам вялікага князя Яраслава і з Таўцівілам учыніў аблогу Дэрпта і ў 1268 г. таксама браў удзел у вайне супраць Інфлянтаў67. Дзякуючы аўтарытэту за­снавальніка расійскай гістарыяграфіі Мікалая Карамзіна (1766—1826), зять Александровъ амаль аднадушна атаесамляецца з сынам смаленскага князя Расціслава68. Імя Канстан­цін было галоўным імем (Leitname) смаленскай княскай дынастыі. Але зять Александровъ з’яўляецца толькі ў звязку з Ноўгарадам, і, відавочна, ён знаходзіўся ў залежнасці ад паўночна–ўсходнерускіх князёў. Таму, відаць, гаворка ідзе тут пра дзве розныя аднайменныя асобы.

У апошняй чвэрці ХIII ст. войны за дамінаванне ў паўднёва–ўсходняй Латгаліі прадоўжыліся. Удзел у гэтых канфліктах бра­лі, з аднаго боку, Літва і больш–менш кантраляваны Літ­вою Полацк, а з іншага боку — Нямецкі ордэн і канкурэнтнае яму рыжскае арцыбіскупства. У сувязі з няпэўнай сітуацыяй з лі­тоўскімі ўладарамі ў Полацку, відаць, таксама адбывалася час­тая змена князёў. Магістр Інфлянцкага ордэна Эрнст фон Рат­цэ­бург (Ernst von Ratzeburg, 1274—1279) на месцы лат­галь­ска­га ўма­цаванага паселішча Naujene (Novene) узвёў новую фар­тэцыю Дынабург (D&覴naburg — Дзвінск), якая, аднак, хут­ка адышла да ліцвінаў і толькі ў 1313 г. была заснаваная нанова69. Перад інквізітарам Францыскам Мальянскім (de Moliano) было засведчана, нібыта Ордэн аддаў дзве фартэцыі паганцам. Відавочна, тут меліся на ўвазе Полацк і Дзвінск70. Цягам гэтага і наступных разбіральніцтваў Ордэн быў абвінавачаны ў тым, што ён, маўляў, забраў Дынабург ад біскупа і ці то прадаў яго літоўцам, ці разбурыў яго, паводле літоўскага загаду71. Ордэн апраўдваўся і сцвярджаў, што Дзвінск заўсёды заставаўся ордэнскай крэпасцю72. Што да Полацка, дык тут, відавочна, усё яшчэ маецца на ўвазе ???данацыя Канстанціна“.

Выказваная часам у гісторыяпісанні думка, нібыта Полацк толь­кі на пачатку XIV ст. — пасля вайны паміж Нямецкім ор­дэ­нам і вялікім князем літоўскім Віценем (1295—1315) — быў кан­чаткова падпарадкаваны Літвою, напэўна, не мае дастат­ко­вага абгрунтавання. Яна абапіраецца на інфармацыю Стрый­­­коўскага, згодна з якою Полацк у 1307 г. быў заваяваны Літ­вою73, якую гісторыкі аб’ядналі са звесткамі пра ціск Ордэна на Полацк, што насамрэч меў месца ў 1260–я г.74. Гэтае меркаванне замацавалася як факт перадусім у расійскай гіс­тарыяграфіі дзякуючы Карамзіну75. Ужо ў часы Таўцівіла і Гердзеня Полацк быў вельмі цесна звязаны з Літвою. І гэтая повязь захоўвалася і пазней, хоць мясцовы князь у прынцыпе мог быць і прадстаўніком рускай княскай дынастыі. Часам у горадзе князя магло і не быць. Каля 1300 г. епіскап Якаў быў у Полацку найвышэйшай службовай асобай, якая прызнала вышнюю ўладу Віценя над Полацкам76.

Крыніцы па гісторыі полацкага князя Канстанціна досыць малалікія і неадназначна трактаваныя. Істотным уяўляецца тое, што яго хаўрус з Нямецкім ордэнам у Інфлянтах пераканаўча даводзіць: палітычнае супрацоўніцтва паміж ката­ліцкімі і праваслаўнымі ерархамі тады яшчэ магло ажыццяўляцца беспраблемна. Войны за дамінаванне ў Інфлянтах, у Літве і ў Полацку былі звязаныя паміж сабою, і гаворка не ішла пра падзел кананічных тэрыторыяў паміж канфесіямі; наадварот, палітычнае супрацоўніцтва зрабіла ўсе межы размытымі і досыць празрыстымі. Акрамя таго, у выпадку з ін­флянцкай гісторыяй неабходна заўсёды мець на ўвазе тое, што крыніцы, створаныя ў інтарэсах бакоў у змаганні за ўладу, могуць адлюстроўваць не толькі гістарычную рэчаіснасць, а і пажаданыя некаму вобразы гісторыі.

Пераклаў з нямецкай Лявон Баршчэўскі



* Праца выкананая ў межах даследчага праекта фонду ???Eesti Teadus­fond“ (грант № 5514).



1 Bonnell E. Russisch–livl&覜ndische Chronographie von der Mitte des neun­ten Jahrhunderts bis zum Jahre 1410. St. Petersburg, 1862. Comm. S. 239 — параўн.: Chron. S. 75; von Taube M. Internationale und kir­chen­politische Wandlungen im Ostbaltikum und Russland zur Zeit der deu­tschen Eroberung Livlands (12. und 13. Jahrhundert) // Jahrb&覴cher f&覴r Geschichte Osteuropas. Bd. 3 (1938). S. 11—46, у гэтым выпадку: S. 38—40; Пашуто В. Образование Литовского государства. Москва, 1959. C. 381—386; Кучкин В. А. Особая редакция ???Наказания“ Симеона Тверского // Изучение русского языка и источниковедение. Ред. В. Ф. Дубровина. Москва, 1969. С. 243—251, у гэтым выпадку: с. 244; Giedroy&覿 M. The Arrival of Christianity in Lithuania: Early Contacts (Thirteenth Century) // Oxford Slavonic Papers. Vol. 18 (1985). P. 1—30, у гэтым выпадку: p. 26; Fennell J. The Crisis of Medieval Russia, 1200—1304. London, New York, 1993 (Longman History of Russia). P. 133; Сагановiч Г. Полацк i iнфлянцкiя немцы ў XIII ст. // Беларусь памiж усходам i захадам. Праблемы мiжнацыянальнага, мiж­рэ­лi­гiйнага i мiжкультурнага ўзаемадзеяння, дыялогу i сiнтэзу. Частка 2. Мiнск, 1997 (Беларусiка 6). C. 15—21, у гэтым выпадку: с. 19.

2 von Taube M. Russische und litauische Fьrsten an der Dьna zur Zeit der deutschen Eroberung Livlands (XII. und XIII. Jahrhundert) // Jahrbьcher fьr Kultur und Geschichte der Slaven. Bd. 11 (1935). S. 367—503, у гэтым выпадку: S. 411—412.

3 Dircks B. Russisch–livl&覜ndische Beziehungen in der zweiten H&覜lfte des 13. Jahrhunderts // Jahrbuch des baltischen Deutschtums. Bd. 1986 (1985). S. 25—34, у гэтым выпадку: S. 29.

4 Ammann A. M. Kirchenpolitische Wandlungen im Ostbaltikum bis zum Tode Alexander Newski’s. Studien zum Werden der Russischen Ortho­doxie. Roma, 1936 (Orientalia christiana analecta 105). S. 276; Rowell S. C. Between Lithuania and Ru&訓: Dovmont–Timofey of Pskov, his Life and Cult // Oxford Slavonic Papers. Vol. 25 (1992). P. 1—33, тут p. 6; Александров Д., Володихин Д. Борьба за Полоцк между Литвой и Русью в XII—XVI веках. Москва, 1994. C. 35.

5 Bonnell E. Chron. S. 75 Параўн.: Comm. S. 239.

6 Данилевич В. Е. Очерк истории Полоцкой земли до конца XIV столетия. Киев, 1896. С. 142—144, 251, генеал. табліца.

7 Rowell S. C. Lithuania Ascending. A pagan empire within east–central Europe, 1295—1345. Cambridge, 1994 (Cambridge studies in medieval life and thought, 4th series 25). P. 20—21.

8 Гл. найноўшыя працы: von zur M&覴hlen H. Livland von der Chris­tia­nisie­rung bis zum Ende seiner Selbst&覜ndigkeit (etwa 1180—1561) // Deu­tsche Geschichte im Osten Europas. Baltische L&覜nder. Hrsg. von G. von Pistohl­kors. Berlin, 1994, S. 25—172; Urban W. The Baltic Crusade, 2. ed. Chica­go, 1994; &記terns I. Latvijas v&觋sture 1180—1290. Krustakari. R&解ga, 2002.

9 Goetze P. Albert Suerbeer, Erzbischof von Preussen, Livland und Ehst­land. St. Petersburg, 1854. S. 15—16; Rohkohl M. Albert Suerbeer, Erzbischof von Livland, Estland und PreuЯen // Zeitschrift der Gesell­schaft fьr Schleswig–Holsteinische Geschichte. Bd. 47 (1917). S. 68—90, у гэтым выпадку: S. 70—87; Forstreuter K. Die Gr&覴ndung des Erz­bistums Preussen 1245/1246 // Jahrbuch der Albertus–Universit&覜t zu K&覮nigsberg/Pr. Bd. 10 (1960). S. 9—31; Forstreuter K. Die Fragen der Mission in Preu&覗en von 1245 bis 1260 // Zeitschrift f&覴r Ostforschung (=ZfO). Bd. 9 (1960). S. 250—268, у гэтым выпадку: S. 250—254; Herrmann R. L&覴beck und die P&覜pste (1201—1267) // Zeitschrift des Vereins f&覴r L&覴beckische Geschichte und Altertumskunde. Bd. 75 (1995). S. 9—52, у гэтым выпадку: S. 29—30. Гл. таксама: Schonebohm F. Die Besetzung der livl&覜ndischen Bist&覴mer bis zum Anfang des 14. Jahr­hunderts // Mitteilungen aus dem Gebiete der Geschichte Liv–, Est– und Kurlands. Bd. 20 (1910). S. 295—365, у гэтым выпадку: S. 319—324; Donner G. A. Kardinal Wilhelm von Sabina, Bischof von Modena 1222—1234. P&覜pstlicher Legat in den nordischen L&覜ndern (†1251). Helsingfors, 1929 (Societas Scientiarum Fennica. Commentationes Humanarum Litte­rarum 2/5). S. 404—405; Hauck A. Kirchengeschichte Deutschlands. Bd. 4. Berlin, Leipzig, 1954. S. 682—684.

10 Liv–, esth– und curl&覜ndisches Urkundenbuch nebst Regesten. Hrsg. von F. G. von Bunge (=LUB). Bd. 1. Reval, 1853. Nr. 189; Sen&覹s Latvijas v&觋stures avoti. Izd. A. &記v&覹be. R&解ga, 1937—1940 (Latvijas v&觋stures avoti 2) (=LVA). Nr. 286.

11 LUB. Bd. 1. Nr. 189, 191, 214, 262, 291; Documenta Pontificum Roma­norum historiam Ucrainae illustrantia (1075—1953). Vol. 1. Ed. A. G. Welykyj. Romae, 1953 (Analecta ordinis S. Basilii Magni sectio 3, 2/1). Nr. 14.

12 Новгородская первая летопись старшего и младшего изводов. Pед. А. Насонов и др. Москва, 2000 [Полное собрание русских летописей (= ПСРЛ) 3] (=НЛ1). С. 77.

13 Ипатьевская летопись. Pед. Б. Клосс и др. Москва, 1998 (ПСРЛ 2). C. 815. Міхайла Грушэўскі (1866—1934) датаваў падзеі прыблізна канцом 1248 — 1249 годам: Грушевський М. Хронольогія подїй Галицько–Волинської лїтописи // Записки Наукового Товариства імени Шевченка. T. 3(41) (1901). C. 1—72, у гэтым выпадку: с. 35.

14 Ипатьевская. C. 815—816. Паводле: Грушевський М. C. 35. Таўцівіл мог быць ахрышчаны каля 1250 г., у кожным разе перад 1251 г. Гл. таксама: Gudavi&觅ius E. Polityczny problem kr&覫lestwa Litewskiego w po&觺owie XIII w. // Ekspansja niemieckich zakon&覫w rycerskich w strefie Ba&觺tyku od XIII. do po&觺owy XVI wieku. Red. M. Biskup. Toru&觼, 1990. S. 61—84, у гэтым выпадку: S. 65—66; Gudavi&觅ius E. Mindaugas. Vilnius, 1998. P. 336.

15 Ипатьевская. C. 816—817; Livl&覜ndische Reimchronik mit Anmer­kun­gen, Namensverzeichnis und Glossar. Hrsg. von L. Meyer. Paderborn, 1876 (=LR). Vers 3451—3608; Ivinskis Z. Mindaugas und seine Krone // ZfO. Bd. 3 (1954). S. 360—386, у гэтым выпадку: S. 373—375; Hell­mann M. Der Deutsche Orden und die Kцnigskrцnung des Mindaugas // ZfO. Bd. 3 (1954). S. 387—396, у гэтым выпадку: S. 389—394; Hell­mann M. Die Stellung des livlдndischen Ordenszweiges zur Gesamtpolitik des deutschen Ordens vom 13. bis zum 16. Jahrhundert // Von Akkon bis Wien. Studien zur Deutschordensgeschichte vom 13. bis zum 20. Jahr­hundert. Festschrift zum 90. Geburtstag von Althochmeister P. Dr. Marian Tumler O.T. am 21. Oktober 1977. Hrsg. von U. Arnold. Marburg, 1978 (Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens 20). S. 6—13, у гэтым выпадку: S. 9; Wojtecki D. Zur Identitдt einiger Livlдndischer Landmeister des Deutschen Ordens im 13. Jahrhundert // Jahrbuch fьr die Geschichte Mittel– und Ostdeutschlands. Bd. 20 (1971). S. 40—68, у гэтым выпадку: S. 50—53; Nikћentaitis A. Die litauische Gesellschaft der vorchristlichen Zeit (13.—14. Jahrhundert) zwischen Rom und Byzanz // Rom und Byzanz im Norden. Mission und Glaubenswechsel im Ost­seeraum wдhrend des 8.—14. Jahrhunderts. Hrsg. von M. Mьller–Wille. Bd. 2. Mainz, Stuttgart, 1997 (Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Abhandlungen der geistes– und sozialwissenschaftlichen Klasse Jg. 1997, 3/2). S. 115—130, у гэтым выпадку: S. 116—117. Параўн.: Maћeika R. When Crusader and Pagan Agree: Conversion as a Point of Honour in the Baptism of King Mindaugas of Lithuania (c. 1240—63) // Crusade and Conversion on the Baltic Frontier, 1150—1500. Ed. by A. V. Murray. Aldershot, 2001. P. 197—214.

16 PreuЯisches Urkundenbuch (=PUB). Bd. 1/2. Hrsg. von A. Seraphim. Kцnigsberg, 1909. Nr. 39—40, 79, 106; LUB. Bd. 1. Nr. 252, 255, 294, 308, 342, 354, 363 Параўн.: LUB. Bd. 1. Nr. 153; LVA. Nr. 219. Гл. таксама: Hermanni de Wartberge Chronicon Livoniae. Hrsg. von E. Strehlke // Scriptores rerum Prussicarum. Die Geschichtsquellen der preussischen Vorzeit bis zum Untergange der Ordensherrschaft. Bd. 2. Leipzig, 1863. S. 9—178, у гэтым выпадку: S. 135—139; Ivinskis Z. Mindaugas. S. 368; Gudavi&觅ius E. Mindaugas. P. 336—339; Ma&讓eika R. Crusader. P. 202—203.

17 Ипатьевская. C. 817—820. Пра дачыненні Міндоўга з папам гл.: Кароль Мiндоўг i яго дзяржава ў дакументах папскай курыi XIII ст. Публ. А. Жлуткі // Беларускі археаграфічны штогоднік. Ч. 4 (2003). C. 194—241.

18 НЛ1. C. 82—83, 310—312.

19 Улащик Н. Введение в изучение Белорусско–литовского летописания. Москва, 1985. C. 97—99. Параўн.: Rowell S. C. Dovmont. P. 4; Янин В. Новгород и Литва. Пограничные ситуации XIII—XV веков. Москва, 1998. C. 52; Горский А. Русские земли в XIII—XIV веках. Пути политического развития. Москва, 1996. C. 73; Александров, Володихин. C. 24, 29. Тое, што Таўцівіл яшчэ ў 1240–я г. княжыў у Полацку, ёсць меркаваннем, што сустракаецца ў крыніцах XVI ст.: Хроники: Литовская и Жмойтская, и Быховца. Летописи: Баркулабовская, Аверки и Панцырного. Pед. Н. Улащик. Москва, 1975 (ПСРЛ 32). C. 26. Параўн.: с. 132. Пасланне папы Інакенція IV за 15 верасня 1248 г. Alexandro Illustri Regi Nogardie, дзе згадваюцца планы будаваць ката­ліцкую катэдру in Pleskowe Civitate tua (von Goetze P. S. 174—175 Nr. 5), датычыць вялікага князя Аляксандра Яраслававіча і Пскова, а не каго–кольвечы з полацкіх князёў, як гэта часам мяркуецца. Гл. па гэтым пытанні: Горский А. Два ???неудобных“ факта из биографии Александра Невского // Александр Невский и история России. Новгород, 1996. C. 64—75.

20 Гл.: Kappeler A. Ethnische Abgrenzung: Bemerkungen zur ostslavischen Terminologie des Mittelalters // Geschichte Altrusslands in der Be­griffswelt ihrer Quellen. Festschrift zum 70. Geburtstag von Gьnther Stцkl. Hrsg. von U. Halbach u.a. Stuttgart, 1986 (Quellen und Studien zur Geschichte des цstlichen Europa 26). S. 124—138; Dircks B. Krieg und Frieden mit Livland (12.—15. Jahrhundert) // Deutsche und Deutsch­land aus russischer Sicht 11.—17. Jahrhundert. Hrsg. von D. Herrmann. Mьnchen, 1988 (West–цstliche Spiegelungen, Reihe B 1). S. 116—145; Флоря Б. У истоков конфессионального раскола славянского мира (Древняя Русь и ее западные соседи в XIII веке) // Из истории русской культуры. T. 1 (Древняя Русь). Pед. А. Кошелев, В. Петрухин. Москва, 2000. C. 717—724.

21 Stryjkowski M. Kronika Polska, Litewska, &訳m&覫dzka i wszystki&覡j Rusi. Wyd. M. Malinowski. T. 1. Warszawa, 1846. S. 285. Параўн.: Ammann A. M. S. 273; Giedroy&覿 M. P. 13.

22 Гл.: Haller J. Die Verschwцrung von Segewold (1316) // Mitteilungen aus dem Gebiete der Geschichte Liv–, Est– und Kurlands. Bd. 20 (1910). S. 125—168; Friedrich W. Der Deutsche Ritterorden und die Kurie in den Jahren 1300—1330. Phil. Diss Kцnigsberg. Kцnigsberg, 1915; Niess U. Hochmeister Karl von Trier (1311—1324). Stationen einer Karriere im Deutschen Orden. Marburg, 1992 (Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens 47).

23 Допыт сведкі: Franciscus de Moliano (1312). Quellen zur Geschichte des Deutschen Ordens. Bearb. von A. Seraphim. Kцnigsberg, 1912.

24 Гл.: Selart A. Confessional Conflict and Political Co–operation: Livonia and Russia in the Thirteenth Century // Crusade and Conversion. P. 151—176.

25 Допыт сведкаў. S. 27. T. VII, §14: quod ille ecclesie cathedrales… fuerunt postea destructe.

26 Допыт сведкаў. S. 57. T. VIII, §182; S. 164. B. IV, §13; S. 169. B. V, §13.

27 Допыт сведкаў. S. 169. B. V, §14 (вар.: Goloviensis videlicet et Puche­mensis). Weitere Schreib– und Lesarten: Colomensis videlicet et Ruthe­niensis (LUB. Bd. 2. Reval, 1855. Nr. 630. S. 50; Codex diplomaticus regni Poloniae et magni ducatus Lituaniae. Ed. M. Dogiel. Vol. 5. Vilnae, 1759. Nr. 37 p. 34); Zelouiensis videlicet et Rutheniensis (Ioannis Dіugossi seu Longini Historiae Polonicae libri XII. T. 1. Lipsiae, 1711. Liber IX, sub anno 1311, p. 947.

28 Допыт сведкаў. S. 200 B. IX, § 215—216.

29 Hellmann M. Das Lettenland im Mittelalter. Studien zur ostbaltischen Frьhzeit und lettischen Stammesgeschichte, insbesondere Lettgallens. Mьnster, Kцln 1954 (Beitrдge zur Geschichte Osteuropas 1). S. 195; Dircks B. Beziehungen. S. 28—29.

30 НЛ1. С. 84.

31 LVA. Nr. 418; Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finitimarum historiam illustrantia. Ed. A. Theiner. Vol. 1. Romae, 1860. Nr. 124. Іншыя спосабы напісання і прачытання: Ruteniensem et Wer­soviensem (LUB. Bd. 1. Nr. 282); Rutheniensem et Wersoniensem (PUB. Bd. 1/1. Hrsg. von R. Philippi. Koenigsberg, 1882. Nr. 317); Ruthenensem, Wersomensem (Die pдpstlichen Kanzleiordnungen von 1200—1500. Hrsg. von M. Tangl. Innsbruck, 1894. S. 13); Ruthenensis, Worthoniensis, Semigallensis (Arbusow L. Rцmischer Arbeitsbericht II. // Latvijas &訢ni­versit&覹tes Raksti. Bd. 20 (1929). S. 475—657, у гэтым выпадку: S. 491—493; Pдbstliche Urkunden und Regesten aus den Jahren 1343—1378, die Gebiete der heutigen Provinz Sachsen und deren Umlande betreffend. Hrsg. von P. Kehr, G. Schmidt. Halle, 1889 (Geschichtsquellen der Pro­vinz Sachsen und angrenzender Gebiete 22), S. 386); Litoniensem tenent infideles, Zimaliensem (Diedrichs H. Die Annaten–Taxe der livlaendischer Bisthьmer // Sitzungsberichte der Gesellschaft fьr Geschichte und Alt­hertumskunde der Ostseeprovinzen Russlands aus dem Jahre 1873. Riga, 1874. S. 27—30, у гэтым выпадку: S. 30). Апошнія версіі паходзяць з біскупскіх спісаў XIV ст., складзеных з фіскальных прычынаў; відаць, таму тут згадваецца як найбольшая колькасць біскупстваў аднае касцельнае правінцыі, праз гэта памылкова двойчы названае ўжо даўно няіснае біскупства Селія—Земгалія. Гл. таксама: G&覮ller E. Der Liber taxarum der p&覜pstlichen Kammer // Quellen und Forschungen aus italie­nischen Archiven und Bibliotheken. Bd. 8 (1905). S. 113—173, 305—343.

32 Ammann A. M. S. 273; Hellmann M. Lettenland. S. 184—185; Johansen P. Das Lettenland im Mittelalter // ZfO. Bd. 5 (1956). S. 106—111, у гэтым выпадку: S. 110; Dircks B. Beziehungen. S. 28—29.

33 Wirkkunen A. H. Albert Suerbeeri aegsed ьritused Roomakatoliku usku Venes levitada // Ajalooline Ajakiri. Kd. 4 (1925). Lk. 41—44, siin lk. 43.

34 von Goetze P. S. 71.

35 Kaestner G. Das refundierte Bistum Reval. Untersuchungen zur Ge­schichte von Harrien und Wirland im dreizehnten Jahrhundert. Gцt­tingen, 1876.

36 Гэтак падаецца яшчэ ў: Johansen P. Lettenland. S. 110.

37 Параўн. іншыя гіпотэзы: von Goetze P. S. 70, 144—146, дзе маецца на ўва­зе непраўдзівае прачытанне слова Revaliensis; і: Johansen P. Let­ten­land. S. 110, дзе, паводле Леаніда Арбузава, Wersonia ідэнтыфікуецца як Kar&訙uva, бо ў 1259—1260 г. была заснаваная ордэнская фартэцыя Геор­генбург (Georgenburg). Hellmann M. (Lettenland. S. 185—186) лі­чыць, што гэта Vi&訙&觯i, што крыху на поўнач ад Даўгаўпілса (Дынабурга); von Taube M. (Russische und litauische&觋ni, прыблізна за 20 км на поўдзень ад Varak&觴&覹ni.

38 Kronika Wielkopolska. Wyd. B. K&覴rbis. Warszawa, 1970 (Pomniki dziejo­we Polski seria 2, 8). S. 82, §61; s. 101, §105; Documenta Pontificum Romanorum. Nr. 6.

39 Ludat H. Bistum Lebus. Studien zur Grьndungsfrage und zur Entstehung und Wirtschaftsgeschichte seiner schlesisch–polnischen Besitzungen. Weimar, 1942. S. 216—278; Rhode G. Die Ostgrenze Polens. Politische Entwicklung, kulturelle Bedeutung und geistige Auswirkung. Bd. 1. Kцln, Graz, 1955 (Ostmitteleuropa in Vergangenheit und Gegenwart 2). S. 158—161; Szyma&觼ski J. Kanonicy opatowscy w planach polityki ruskiej z prze&觺omu XII i XIII wieku // Przegl&覽d Historyczny. T. 56 (1965). S. 388—396; Щавелева Н. Древнерусские известия Великопольской хроники // Летописи и Хроники 1976 г. Москва, 1976. C. 54—66, у гэтым выпадку: с. 62—64; Dunin–W&覽sowicz T. Projets missionaires cisterciens dans la Rus’ du sud–ouest aux XIIIe—XIIIe siиcles // Harvard Ukrainian Stu­dies. Vol. 12—13 (1988—1989). P. 531—550, у гэтым выпадку: p. 538—540.

40 Допыт сведкаў. S. 200. B. IX, § 215; S. 27. T. VII, §14.

41 Гл.: Bonnell E. Chron. S. 76, Comm. S. 91—92.

42 Полоцкие грамоты XIII — начала XVI вв. Cост. А. Хорошкевич (=ПГ). T. 1. Москва, 1980. № 1; LUB. Bd. 6. Riga, 1873. Nr. 3036. Гл. таксама: ПГ. T. 3. Москва, 1980. C. 112—117.

43 LUB. Bd. 1. Nr. 380. Параўн.: LUB. Bd. 1. Nr. 345 (1260. a.), дзе ў ахоўным прывілеі папы Аляксандра IV Нямецкаму ордэну згадваюцца будучыя ўладанні Ордэна на Русі — сярод якіх як легітымна падораныя Ордэну, гэтак і заваяваныя татарамі тэрыторыі.

44 Hellmann M. Lettenland. S. 197—200.

45 Гл. таксама: Benninghoven F. Der Livlдndische Ordensmeister Konrad von Mandern // Hamburger mittel– und ostdeutsche Forschungen. Bd. 6 (1967). S. 137—161, у гэтым выпадку: S. 152—153.

46 Наставление тверского епископа Семена // Библиотека литературы Древней Руси. Pед. Д. Лихачев и др. T. 5. С.–Петербург, 1997. C. 394—395; Кучкин В. Особая редакция. C. 244—245; Горский А. Земли. С. 53, 106. Біскуп Симеон Полотьский згадваецца таксама пад 1274 г. без усялякага звязку з Цверру: Памятники древнерусскаго каноническаго права. Ч. 1 (памятники XI—XV в.). Изд. 2. С.–Петербург, 1908. C. 83—84. № 6.

47 Гл.: Hellmann M. Lettenland. S. 201; Klug E. Das Fьrstentum Tver’ (1247—1485). Aufstieg, Selbstbehauptung und Niedergang // For­schungen zur osteuropдischen Geschichte. Bd. 37 (1985). S. 7—355, у гэтым выпадку: S. 54—56.

48 Die Statuten des Deutschen Ordens nach den &覜ltesten Handschriften. Hrsg. von M. Perlbach. Halle, 1890. S. 132, §11.

49 Hermanni Chronicon. S. 153. §9; LUB. Bd. 2. Nr. 1036. §9. Гл. таксама: Laakmann H. Zur Geschichte Heinrichs von Lettland und seiner Zeit // Beitr&覜ge zur Kunde Estlands. Bd. 18 (1932—34) S. 57—102, у гэтым выпадку: S. 100—101; &記v&覹be A. Straumes un avoti. S&觋j. 2. [Lincoln], 1965. 385—386 lpp.; Hellmann M. Lettenland. S. 196.

50 У пытанні гісторыі ўсходнелатгальскіх тэрыторыяў гл.: Mugur&觋vi&觅s &觊. Novadu veido&訙an&覹s un to robe&訶as Latvijas teritorij&覹 (12. gs.—16. gs. vidus) // Latvijas zemju robe&訶as 1000 gados. Sast. A. Caune. R&解ga 1999. 54—90 lpp., у гэтым выпадку: 74—84 lpp.; Radi&觾&訙 A. 10.—13. gadsimta senkapi Latga&觴u apdz&解votaj&覹 teritorij&覹 un Austrumlatvijas etnisk&覹s, soci&覹­l&覹s un politisk&覹s v&觋stures jaut&覹jumi. R&解ga, 1999 (Latvijas V&觋stures Muzeja Raksti. Arheolo&觛ija 5). 174—175 lpp.

51 LUB. Bd. 1. Nr. 378, 425, 426, Regest Nr. 423; Siegel und M&覴nzen der weltlichen und geistlichen Gebietiger &覴ber Liv–, Est– und Curland bis zum Jahre 1561 nebst Siegeln einheimischer Geschlechte. Hrsg. von J. Sachs­sen­­dahl. Reval, 1887 (Est– und Livl&覜ndische Brieflade 4). S. 79—80 Nr. 83; von Goetze P. S. 212 Nr. 24, Tafel 3 Nr. 12.

52 Taube M. Fьrsten. S. 409, 463; Hellmann M. Lettenland. S. 192—194 Параўн.: Benninghoven F. Ordensmeister. S. 153. Гл. таксама: Militzer K. Von Akkon zur Marienburg. Verfassung, Verwaltung und Sozialstruktur des Deutschen Ordens 1190—1309. Marburg, 1999 (Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens 56 = Verцffentlichungen der Inter­nationalen historischen Kommission zur erforschung des Deutschen Ordens 9). S. 377. Паводле іншага меркавання, фартэцыя мелася быць заснаваная яшчэ да 1236 г. мечаносцамі. Гл.: Hellmann M. Lettenland. S. 192 (вуснае выказванне Гайнрыха Лакмана — Heinrich Laakmann); Benninghoven F. Der Orden der Schwertbr&覴der. Fratres milicie Christi de Livonia. K&覮ln, Graz, 1965 (Ostmitteleuropa in Vergangenheit und Gegen­wart 9). S. 316—317.

53 Гл., напр.: Auns M. Acquisition of the acquired. The establishing of a real administration in Livonia // Culture Clash or Compromise? The Europe­anisation of the Baltic sea Area 1100—1400 AD. Ed. by N. Blomkvist. Visby, 1998 (Acta Visbyensia 11). Pp. 259—267; M&覜gi M. At the Cross­roads of Space and Time. Graves, Changing Society and Ideology on Saaremaa (Цsel), 9th—13th Centuries AD. Tallinn, 2002 (CCC Papers 6).

54 Livlдndische Gьterurkunden. Bd. 1 (aus dem Jahren 1207 bis 1500). Hrsg. von H. von Bruiningk, N. Busch. Riga, 1908. Nr. 2; Heinrichs Liv­lдndische Chronik. Bearb. von L. Arbusow, A. Bauer. Hannover, 1955 (Scriptores rerum germanicarum in usum scholarum ex MGH separatam editi). S. 71 XIII.4.

55 LUB. Bd. 1. Nr. 84; LVA. Nr. 129.

56 LUB. Bd. 1. Nr. 288; LVA. Nr. 432; Hermanni Chronicon. S. 40. Параўн.: LUB. Bd. 1. Nr. 329, 330; LUB. Bd. 2. Nr. 968; Benninghoven F. Orden. S. 455 Nr. 125; Ritterbrьder im livlдndischen Zweig des Deutschen Ordens. Hrsg. von L. Fenske, K. Militzer. Kцln, Weimar, Wien, 1993 (Quellen und Studien zur baltischen Geschichte 12). S. 318. Nr. 396.

57 Livlдndische Gьterurkunden. Nr. 554, 558. Гл. таксама: Des Ban­ner­herrn Heinrich von Tiesenhausen des Aelteren von Berson ausgewдhlte Schriften und Aufzeichnungen. Hrsg. von R. Hasselblatt. S. l., 1890. S. 11. Параўн.: S. 41; Laakmann H. Zur Geschichte des Grossgrundbesitzes im Erzstift Riga in дlterer Zeit // Sitzungsberichte der Gesellschaft fьr Geschichte und Altertumskunde zu Riga. Vortrдge zur Hundertjahrfeier am 6.9. Dezember 1934. Riga, 1936. S. 51—62, у гэтым выпадку: S. 60.

58 Гл.: Stern C. Livlands Ostgrenze im Mittelalter vom Peipus bis zur Dьna // Mitteilungen aus der livlдndischen Geschichte. Bd. 23 (1924—26). S. 195—240, у гэтым выпадку: S. 234; Laakmann H. Zur Geschichte. S. 100—101; Hellmann M. Lettenland. S. 183—184, 195—196; Hellmann M. Der Deutsche Orden und die Stadt Riga // Stadt und Orden. Das Verhдltnis des Deutschen Ordens zu den Stдdten in Livland, PreuЯen und im Deutschen Reich. Hrsg. von U. Arnold. Marburg, 1993 (Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens 44 = Verцffentlichungen der Internationalen Historischen Kommission zur Erforschung des Deu­tschen Ordens 4). S. 1—33, у гэтым выпадку: S. 15; Benninghoven F. Ordensmeister. S. 153—154; Mortensen G. Beitraege zur Kenntnis des nordoestlichen Mitteleuropa um 1400 // ZfO. Bd. 9 (1960). S. 333—361, у гэтым выпадку: S. 342—343.

59 Параўн.: de Baumgarten N. Gйnйalogies et mariages occidentaux des Rurikides Russes du Xe au XIIIe siиcle. Roma, 1927 (Orientalia christiana. Vol. 9/1, nr. 35.). P. 33.

60 Новгородская четвертая летопись. Pед. Ф. Покровский и др. Москва, 2000 (ПСРЛ 4/1). C. 236 (и Герденя оубиша): параўн.: НЛ1. C. 84—85, 313—315; Ипатьевская. C. 860—863. Гл.: Штыхов Г. Древний Полоцк IX—XIII вв. Минск, 1975. C. 14; Giedroy&覿 M. P. 12; Rowell S. C. Lithua­nia. P. 21.

61 ПГ. Т. 1. Nr. 2; LUB. Bd. 6. Nr. 3037. Сказ ???Чего ся есме отступили въ Ризе, к тому вамъ не приискывати ни людеи, ни земли, ни воды, ни борти“ можа быць яшчэ пазнейшым пацверджаннем ???Канстанцінавага дару“. Параўн.: Hellmann M. Lettenland. S. 194; Горский А. Земли. С. 53.

62 LR. Vers 7133—7209. Параўн.: Hermanni Chronicon. S. 45.

63 Гл.: LUB. Bd. 1. Nr. 406, 412; Johansen, P. Eine Riga–Wisby–Urkunde des 13. Jahrhunderts // Zeitschrift des Vereins fьr Lьbeckische Ge­schichte und Altertumskunde. Bd. 37 (1957). S. 93—108.

64 Параўн. прыклад feudum oblatum гэтага часу: Perlbach M. Urkunden des Rigaschen Capitel–Archives in der F&覴rstlich Czartoryskischen Biblio­thek zu Krakau // Mitteilungen aus dem Gebiete der Geschichte Liv–, Est– und Kurlands. Bd. 13 (1886). S. 1—23, у гэтым выпадку: s. 17—18. Nr. 17b.

65 Гл. таксама: Сагановіч Г. Нямецкая каталіцкая місія і Полацк у XIII стагоддзі // Полацк: карані нашага радавода. Полацкая зямля як сацыякультурная прастора ўзнікнення і развіцця беларускага этнасу і нацыянальнай дзяржаўнасці. Полацк, 1996. C. 59—63, у гэтым выпадку: c. 62.

66 LUB. Bd. 6. Nr. 3059. Адносна датавання гл.: Goetz L. K. Deutsch–Russi­sche Handelsvertraege des Mittelalters. Hamburg, 1916 (Abhandlungen der Hamburgischen Kolonialinstituts 37. Reihe A: Rechts– und Staats­wissenschaften 6). S. 332—334.

67 НЛ1. С. 83, 86, — параўн.: с. 620. Параўн.: LUB. Bd. 1. Nr. 546.

68 Карамзин Н. История государства Российского. Kнига 1 (т. 1—4). Москва, 1988. T. 4. C. 56, прим. 107. У якасці крыніцы тут згадваюцца ???родословные книги“. Гл. таксама: Янин В. Л. К вопросу о датировке экземпляров D и K ???Смоленской правды“ // Археографический ежегодник за 1968 г. Москва, 1970. С. 102—108, у гэтым выпадку: с. 105—106. Параўн. працу, хутчэй, агіяграфічнага кшталту: Бегунов Ю. Александр Невский. Жизнь и деяния святого и благоверного великого князя. Москва, 2003. C. 150, 167, дзе зять ужываецца ў дачыненні да віцебскага князя і аднаго з Таўцівілавых сыноў.

69 Hermanni Chronicon. S. 48, 56—57; LR. Vers 8169–8294. Польскі пера­клад не захаваных у арыгінале так званых ???Ронэбургскіх аналаў“ (???Ron­­­ne­burger (па–латышску: Rauna) Annalen“ Мацея Стрыйкоўскага згадвае пэўнага мніха Ордэна, званага Henricus Sazendob, comendator Nieschowski, ze dwuna&訓ci&覽 braciej, што загінулі познім летам (Stryj­kowski M. T. 1. S. 284). Меркаванне, што Генрык у 1240–я г. быў дынабургскім комтурам, не мае пад сабою падставаў, бо Дынабург тады яшчэ не існаваў. Параўн.: Arbusow L. Die im Deutschen Orden in Liv­land vertretenen Geschlechter // Jahrbuch f&覴r Genealogie, Heraldik und Sphragistik. Bd. 1899 (1901). S. 27—130, у гэтым выпадку: S. 88. Nr. 392; Benninghoven F. Orden. S. 460; Ritterbr&覴der. S. 560. Nr. 753; Militzer K. Von Akkon. S. 377). Гл.: LUB. Bd. 1. Nr. 363; Mugurevics E. Die archaeologischen Ausgrabungen im Burgflecken bei der alten D&覴na­burg // ???Homburger Gespr&覜ch“ vom 12. bis zum 14. September 1984. Beitr&覜ge zur Geschichte der Kunst im Ostseeraum. Hrsg. von E. B&覮ckler. Heft 6. Bad Homburg, [1985]. S. 106—115, у гэтым выпадку: S. 106—107, 112. Ёсць сведчанні, што Дынабург быў разбураны больш як 60 гадоў перад тым (Hermanni Chronicon, S. 152; LUB. Bd. 2. Nr. 1036, §7). Калі зрабіць дапушчэнне, што крыніца была складзеная з нагоды Данцыгскага Кангрэсу 1366 г. (Her­manni Chronicon. S. 11—12, 148—149), з летазлічэннем узнікаюць нелады. Не выключана, што Герман карыстаўся крыніцай, складзенай каля 1340 г. Параўн.: Taube M. F&覴rsten. S. 410—414; Hellamann M. Lettenland. S. 204.

70 Допыт сведкаў. S. 40. T. VII, §182; S. 164. B. IV, §13. Параўн.: Taube M. F&覴rsten. S. 495—497.

71 Hermanni Chronicon. S. 152, §7; Допыт сведкаў, S. 7. T. VI, §13; S. 27. T. VII, §13; S. 40. T. VII, §182; S. 111. T. XX, §13; S. 126. T. XXII, §182; S. 164. Beil. IV, §13; LUB. Bd. 2. Nr. 968.

72 Hermanni Chronicon. S. 152. §7; LUB. Bd. 2. Nr. 1036, §7; Допыт сведкаў. S. 201. B. IX, § 236—239.

73 Stryjkowski M. T. 1. S. 349: N&覙laz&觺em te&訴 wst&覙rych L&覙topi&覗czach Ruskich zktorych mam kilko exeplarzow: i&訴 Litw&覙 roku 1307. Po&觺ocko wzi&觑&觺&覙, &覙le i&覙ko y pod kim nie pisse. Тое самае паведамляе ???Ольшевская летопись“: Litwa wzi&觑li Poltewsk po lati bo&訴ego narodzenia tysi&覽cz trzista siodmego: Ле­тописи белорусско–литовские. Ред. Н. Улащик. Москва, 1980 (ПСРЛ 35). S. 192 — параўн.: 94—95. Гл. таксама: Западнорусския летописи. Ред. С. Л. Пташицкий. С.–Петербург, 1907 (ПСРЛ 17). С. 291, 469; Хроники. C. 135—136. Гл. таксама: Улащик Н. C. 58—60; Рогов А. Русско–польские культурные связи в эпоху Возрождения (Стрыйковский и его Хроника). Москва, 1966. C. 152—153.

74 Супраць гэткай камбінацыі фактаў выступаў ужо Э.Бонэль — гл.: Bonnell E. Comm. S. 133. Гл. таксама: Сагановіч Г. Нарыс гiсторыi Беларусi ад старажытнасцi да канца XVIII ст. Мiнск, 2001. C. 65—66.

75 Карамзин Н. История государства Российского. Москва, 1988. T. 4, с. 100—101. Новыя мадыфікацыі гл., напр, у: Данилевич В. С. 153—154; Штыхов Г. C. 14—15; Hellmann M. Grundz&覴ge der Geschichte Litauens und des litauischen Volkes. Darmstadt, 1990. S. 19; Горский A. Земли. C. 53; Rowell S. C. Lithuania. P. 78. Параўн.: Александров, Володихин. C. 39.

76 ПГ. Т. 1. Nr. 3; LUB. Bd. 6. Nr. 3056.

БЕЛАРУСКІ ГІСТАРЫЧНЫ АГЛЯД, Том 11 Сшытак 1-2 (20-21) Снежань 2004

Похожие страницы :

#	Заголовок	Раздел	Дата
1	Г. Семянчук. Усяслаў Брачыславіч, князь полацкі	ПОЛОЧАНЕ	18.12.2006
2	КНЯЗЬ КАНСТАНЦІН	ПОЛОЧАНЕ	23.10.2005
3	Палітычная гісторыя Полацка ў 9-11 ст.	ИСТОРИЯ ПОЛОЦКА	21.02.2004
4	Г. Сагановіч. Iнфлянцкія немцы ў Полацку ў сярэдзіне ХIII і пачатку ХIV ст.	ИСТОРИЯ ПОЛОЦКА	08.12.2006