Васіль Варонін
(Мінск)
Полацк з яго старажытнымі традыцыямі дзяржаўна-палітычнага, нацыянальна-культурнага, рэлігійнага жыцця, моцным эканамічным (у першую чаргу гандлёвым) і дэмаграфічным патэнцыялам быў адным з самых значных гарадоў Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ). На працягу доўгага часу ўваходзячы ў склад гэтай дзяржавы, Полаччына, тым не менш, захоўвала ў ёй адасобленае, аўтаномнае становішча. Найбольш выразна яно было адлюстравана ў г.зв. абласным прывілеі Полацкай зямлі, які вядзе сваё паходжанне яшчэ ад дагавора („ряда”) палачан з князем. Як дзяржаўна-прававы дакумент ВКЛ ён быў аформлены Вітаўтам, а потым дапаўняўся іншымі вялікімі князямі літоўскімі. Праўда, паступова некаторыя яго артыкулы выходзілі з ужытку і мелі значэнне хутчэй як даніна традыцыі. Увогуле, з цягам часу Полаччына ўсё больш і больш інтэгравалася ў ВКЛ, губляючы многія адметныя рысы і асаблівасці. Палачане таксама сталі ўсведамляць сябе падданымі вялікіх князёў літоўскіх, усёй дзяржавы. Тым не менш у першай палове XVI ст. адметнасць гэтага рэгіёна ВКЛ і яго жыхароў была ўсё яшчэ досыць вялікая і выразная.
Палачане трывала захоўвалі сваю „рускую” нацыянальную самасвядомасць. Яшчэ ў грамаце літоўскага князя Гердзеня, які ў 1264 г. выступаў пасрэднікам пры заключэнні мірнага дагавора паміж, з аднога боку, палачанамі і віцяблянамі, а з другога — інфлянцкім магістрам і рыжанамі, было адзначана: „Руськая земля словеть Полочькая”1. Надзвычай выразна гучыць „руская” нацыянальная самасвядомасць у выданнях палачаніна Францішка Скарыны. Яго Біблія ўжо на тытульным аркушы пазначана як Бивлия руска. Аднак асабліва паказальная ў гэтым сэнсе — прадмова да Евангелля полацкага шляхціца Васіля Цяпінскага. Яна пачынаецца са слоў: „рад покажоу мою вероу, которую маю, а злаща народоу своемоу роускому”2 і прасякнута ідэямі „рускага” патрыятызму і гонару за свой народ, яго багатыя культуру і мову. Пры гэтым В. Цяпінскі адрозніваў „рускіх”, да якіх ён адносіў усходнеславянскае насельніцтва ВКЛ, ад прадстаўнікоў іншых славянскіх народаў. Так, сярод славянскіх цэркваў знаходзім у яго пералік цэркваў „сербских, московских, волоских, булъгарских, харвацких и иных”3. Асабліва хацелася б падкрэсліць унясенне ў гэты пералік „маскоўскіх” цэркваў, што вельмі яскрава сведчыць пра ўспрыманне іх „рускай” шляхтай ВКЛ як замежных. Усведамленне супольнага славянскага паходжання і нацыянальна-рэлігійнай блізкасці, тым не менш, захоўвалася.
Гаворачы пра значэнне Полаччыны для этнагенезу беларусаў, нельга не адзначыць той факт, што менавіта гэты горад упершыню сярод беларускіх (у сучасным разуменні) названы „замкам Белай Русі” (хроніка Яна з Чарнкова, пад 1382 г.) Праўда, А. Белы, які спецыяльна разглядаў гісторыю назвы „Белая Русь”, схільны лічыць гэту звестку памылковай4. Але нельга выключыць, што такая традыцыя працягвала існаваць і пазней. У любым выпадку, у часы Інфлянцкай вайны (1558-1582) Полаччыну называлі Белай Руссю5. Паводле менш пэўнага паведамлення Марціна Кромера, Полацкая зямля магла так называцца і да вайны6.
Яшчэ адной уласцівай палачанам рысай была моцна развітая рэгіянальная самасвядомасць. У накіраваным каля 1464 г. у Рыгу пасланні полацкага намесніка Алехны Судзімонтавіча дэкларавалася: „А Полтескъ теж есть, хвалячи Бога, место словутное, как и которое, а не есть нижшое во чести и во всем ни Вилни, ани Мариборка, ани Кданьска”7. Гонар за родныя горад і край на поўную сілу гучыць у творах знакамітага палачаніна, выхадца з мяшчанскай купецкай сям’і Францішка Скарыны. Пра яго прывязанасць да радзімы сведчаць вядомыя словы з прадмовы да біблейскай кнігі Юдзіф: „понеже от прирожения звери, ходящие в пустыни, знають ямы своя; птици, летающие по возъдуху, ведають гнезда своя; рибы, плывающие по морю и в реках, чують виры своя; пчелы и тым подобная боронять ульев своих, — тако ж и люди, и где зродилися и ускормлены суть по Бозе, к тому месту великую ласку имають”8. Ва ўсіх сваіх выданнях Ф. Скарына пастаянна падкрэсліваў, што паходзіць „с Полоцька” ці нярэдка нават „изъ славнаго града Полоцька”. Асабліва важным падаецца тое, што гэта азначэнне змешчана практычна на ўсіх тытульных аркушах, у прадмовах і пасляслоўях да кніг Бібліі. Уключэнне назвы горада ў выданне Святога Пісання мусіла моцна ўздзейнічаць на свядомасць людзей, услаўляць, а ў пэўным сэнсе — нават асвячаць яго імя.
Выданні Ф. Скарыны і В. Цяпінскага разыходзіліся па ўсім ВКЛ, траплялі таксама за яго межы. Зразумела, што выказаныя ў іх ідэі і погляды набывалі больш ці менш шырокую вядомасць у грамадстве і ўплывалі на яго настроі і ўяўленні. Папулярнасць жа кніг скарынаўскага друку ў XVI ст. добра вядомая.
Відаць, прывязанасць да радзімы была адметнай рысай прадстаўнікоў самых розных станаў полацкага грамадства — і далёка не толькі тых, якія займаліся інтэлектуальнай дзейнасцю. Напрыклад, у 1551 г. полацкі шляхціц Васіль Палупята звярнуўся да вялікага князя і караля Жыгімонта ІІ Аўгуста, апавядаючы, што ён панёс вялікія страты ад войн з Вялікім Княствам Маскоўскім. Адно яго „именечко (...) вельми зубожоно и на конецъ выпустошоно”, а другое ўвогуле адышло за мяжу. У сувязі з гэтым ён прасіў надаць яму новыя — але таксама на Полаччыне9.
Полацкая гістарычная традыцыя мела глыбокія карані. Апеляцыя да яе мела каласальны, прыярытэтны аўтарытэт. Палачане пастаянна, свядома ці несвядома, спасылаліся на традыцыю, і асвечанае ёй набывала асаблівую сілу і значэнне. Вельмі паказальны ў гэтым сэнсе запіс, пакінуты іераманахам Аляксеем хутчэй за ўсё ў першай чвэрці XVI ст.: „Поклон и благословеніе князю, и бояром, и мужем полочаном от Алексіа”10. Запіс вылучаецца наўмыснай архаізацыяй мовы, а таксама сацыяльнай і палітычнай лексікі. На пачатку XVI ст. ні пра якіх уласных князёў у Полацку не магло быць ніякай гаворкі. Ды і згадка „мужоў палачан” уласцівая для значна ранейшага перыяду — першай паловы XV ст. і ніяк не пазней. Відавочна, што іераманах Аляксей свядома імітаваў у сваім запісе рысы ранейшых часоў — эпохі ўдзельнага княства, парадкі якой, цалкам магчыма, ідэалізаваў.
Увогуле, у справе фармавання і падтрымання гістарычнай традыцыі ў Полацку вялікае месца належала пісьмовасці і кніжнасці. Мастацтва рукапіснай кнігі здаўна мела тут моцнае развіццё. І, відаць, далёка не выпадковы быў той факт, што беларускі першадрукар Францішак Скарына нарадзіўся і атрымаў першапачатковую адукацыю менавіта ў гэтым горадзе.
У першай палове XVI ст. шмат зрабіў для развіцця полацкай кніжнасці іераманах Аляксей — постаць малавядомая і належным чынам яшчэ не ацэненая ў беларускай культуры. Яго лічаць перапісчыкам кніг і бібліятэкарам полацкага Сафійскага сабора11. Запісы, пакінутыя Аляксеем у кнігах, датуюцца прыкладна першай чвэрцю XVI ст12. Ён актыўна ўкладваў кнігі ў Сафійскі сабор13, а таксама ў полацкі манастыр Святога Іаана Прадцечы на Востраве14.
Крыніцы дазваляюць удакладніць асобу іераманаха Аляксея. (Трэба адзначыць, што такая спроба ўжо рабілася ў літаратуры, аднак прапанаваная Я. Л. Неміроўскім15 ідэнтыфікацыя Аляксея з манахам супрасльскага Дабравешчанскага манастыра Арсеніем з’яўляецца памылковай). У 1540 г. „инок ер[о]монах Олексеи Торопченинъ, архимондрыт С[ве]тыя Тро[и]ци, иже ес[ть] оу Виленьском месте, дал (...) потирь серебреныи С[ве]т[о]му Іоанноу Пр[е]дт[е]чи, иже ес[ть] на Острове оу богосп[а]саемом град[е] Полоцкоу”16. На ідэнтычнасць полацкага іераманаха Аляксея і віленскага архімандрыта іераманаха Аляксея паказваюць не толькі сувязі з Полацкам, аднолькавае імя і святарскі чын, але і вялікае падабенства лексікі пакінутых ім запісаў. Так, ён вельмі любіў называць Полацк „богоспасаемым градом”17. Мянушка „Торопченин” гаворыць пра паходжанне Аляксея з горада Таропца. У сувязі з гэтым прыходзіць на памяць адна славутая сям’я, якая выйшла з гэтага горада. Да яе належаў, у прыватнасці, выдатны кнігапісец Мацвей Дзесяты, цудоўная праца якога — Дзесятаглаў — уражвае майстэрствам выканання18. У сваім вельмі вялікім і змястоўным запісе 1507 г. Мацвей Дзесяты паведамляе, што ён мае 9 братоў і 3 сястры. Яго бацькі, браты (але, відаць, не ўсе) і адна з сясцёр прынялі манаскі пострыг. Ёсць падставы лічыць, што Аляксей паходзіў менавіта з гэтай сям’і. Братоў Мацвея звалі Яўстафій (старэйшы), Лук’ян, Сямён, Нічыпар, Сава, Максім, Яўстафій (малодшы), Васіль і Якаў. Тры з іх пэўна ўжо былі манахамі: Нічыпар (у манастве Нектарый), Васіль (у манастве Варлам) і Яўстафій старэйшы (у манастве Яўфімій)19. Прычым апошні быў звязаны з Полацкам: ён з’яўляўся ігуменам аднаго з найбуйнейшых і найбольш уплывовых полацкіх манастыроў — Іаана Прадцечы на Востраве. Гэты факт пацвярджаецца і іншымі крыніцамі, у прыватнасці ўкладным запісам 1507 г. у адным з полацкіх евангелляў, дзе сярод сведкаў фігуруе ігумен манастыра св. Іаана Прадцечы на Востраве Яўфімій Таропка20. Мянушка ўказвае на яго паходжанне. Іераманаха Аляксея трэба шукаць, найбольш верагодна, сярод астатніх сямі братоў. Нам вядомыя толькі іх свецкія імёны, а пры пострыгу манаху надавалася новае. Як вядома, згодна з традыцыяй, яно пачыналася на тую ж літару, што і свецкае. Але цвёрда гэтага правіла не трымаліся, былі і выключэнні. Такім чынам, імя Аляксей мог атрымаць і Лук’ян, і Сямён, і Сава, і Максім, і Яўстафій, і Якаў. Нарэшце, нельга выключыць, што пад імем Аляксея хаваецца і сам Мацвей Дзесяты. Нам нічога невядома пра яго далейшы лёс пасля завяршэння працы над Дзесятаглавам у 1507 г., але работу сваю ён заканчваў у Супрасльскім манастыры21. М. Нікалаеў звярнуў увагу на той факт, што імя Мацвея Дзесятага няма ў Супрасльскім памянніку. На яго думку, славуты кнігапісец мог не прыняць там пострыг, чаму і не быў унесены ў пералік памерлых манахаў22. З іншага боку, ён мог проста пакінуць манастыр. І ці не накіраваўся ён у Полацк да брата ігумена і, магчыма, да іншых сваякоў? Зразумела, што атаясамленне Мацвея Дзесятага і Аляксея — усяго толькі гіпотэза і далёка не адзіная верагоднасць. Далейшыя пошукі, будзем спадзявацца, дадуць дадатковы матэрыял для вырашэння пазначанай праблемы.
Цяжка ўпэўнена гаварыць, калі і пры якіх абставінах іераманах Аляксей пакінуў Полацк, аднак гэта адбылося, хутчэй за ўсё, паміж 1522 і 1534 гг., калі былы полацкі архіепіскап Іосіф займаў пасаду мітрапаліта Кіеўскага і ўсёй Русі. Ён і мог дапамагчы Аляксею перабрацца ў сталіцу і заняць у тутэйшай праваслаўнай царкоўнай іерархіі высокае становішча. Тым не менш былы бібліятэкар полацкай Сафіі ніколі не губляў сувязяў з дарагім для сябе горадам, які стаў для яго другой радзімай, прыязджаў туды і рабіў у мясцовыя манастыры і цэрквы багатыя ўклады. Акрамя падаравання срэбнага паціра Іаана-Прадцечанскаму манастыру, можна прыгадаць яшчэ наданне Аляксеем, калі ён ужо быў архімандрытам віленскага Траецкага манастыра, часткі сяльца Кушлікаў полацкай царкве св. Васілія23. Няма нічога неверагоднага ў магчымасці кантактаў Аляксея з Ф. Скарынам у Вільні. Іх звязвалі зямляцкія сувязі, мяркуючы па ўсім, прыкладна аднолькавы ўзрост, любоў да кнігі і імкненне развіваць кніжную справу. Толькі развіццё гэта адбывалася рознымі шляхамі. Скарына аказаўся прыхільнікам новых тэхнічных дасягненняў і магчымасцяў, больш скіраваным да заходняй культуры, а іераманах Аляксей прадстаўляў тып традыцыйнага майстра-кнігапісца. Дарэчы, на магчымасць знаёмства Мацея Дзесятага з Францыскам Скарынам указвалася ў літаратуры24.
Надзвычай важную ролю ў захаванні полацкіх рэлігійных і нацыянальна-культурных традацый адыгрывалі тутэйшыя царква і духавенства. Саматоеснасць палачан, іх рэгіянальная самасвядомасць падтрымліваліся тым фактам, што землі полацкіх манастыроў і цэркваў, а магчыма таксама архіепіскапаў, лічыліся ўласнасцю ўсяго полацкага грамадства, супольнасці „палачан”25. Дзякуючы гэтаму, між іншым, падтрымлівалася ўяўленне аб сацыяльнай роўнасці, у пэўным сэнсе „братэрстве” ўсіх палачан, іх еднасці. Гэта ўяўленне, безумоўна, было ілюзорнае для XVI ст., аднак выконвала важную сацыяльна-кампенсацыйную функцыю.
У многіх усходнеславянскіх землях з часоў старажытнарускіх княстваў было прынята называць сваю тэрыторыю „домам” — па назве галоўнага гарадскога сабора. Так, паўночныя суседзі Полацка — Вялікі Ноўгарад і Пскоў лічылі свае ўладанні адпаведна „домам Святой Сафіі” і „домам Святой Тройцы”. Такі ж звычай існаваў і ў Полацку. Наўгародскі Першы летапіс, распавядаючы пра няўдалую аблогу Полацка Скіргайлам у 1381 г., заўважае: „И заступи Богъ и Святая Софея свои домъ, и отъидоша, города не вземше”26. Можна было б падумаць, што наўгародскі летапісец назваў Полаччыну домам Святой Сафіі па аналогіі са сваёй радзімай, аднак гэта найменне сустракаецца і ў дакументах полацкага паходжання. Так, напрыклад, у полацкім праекце гандлёвага дагавора з Рыгай ад 1405 г. адзначана, што палачане заключаюць яго, „надеючес[я] на Б[о]га, Св[е]т[о]го Софея м[и]л[о]сть”27. Першы ж артыкул земскай прывілеі Полацкай зямлі абяцае: „в церкви Бож[ь[и и в ыменья церковъные нам не вступатися, в дом Божии Св[е]того Софея, и в дом Божи[и] Светого Спаса, и в иные домы церковъные нам не въступатися”28. Праўда, у даным выпадку слова „дом” ужыта ў вузкім сэнсе — як уладанні нейкага манастыра ці царквы, але цытаваны фрагмент яшчэ раз паказвае, што выраз „дом Святога Сафея” ўжываўся ў ВКЛ у дачыненні да Полаччыны і, зразумела, самімі палачанамі. Вельмі ўласцівае для палачан было выкарыстанне гэтай назвы менавіта ў мужчынскім родзе29.
Полацк быў адным з найбуйнейшых цэнтраў праваслаўя ў ВКЛ. У 1581 г. пратэстанцкі пісьменнік Паўль Адэрборн адзначаў, што самыя раскошныя службы праваслаўныя праводзяць у Полацку і ў Вільні (прычым Полацк пастаўлены менавіта на першае месца) і што тамтэйшыя храмы напоўнены багатым начыннем з золата і срэбра30. Трэба, аднак, мець на ўвазе, што гэта пісалася пасля 16-гадовага маскоўскага панавання, калі пазіцыі Праваслаўнай царквы ў Полацку, відавочна, вельмі ўзмацніліся. Аднак факты сведчаць, што і да Інфлянцкай вайны яна тут панавала.
Полацкая зямля разам з Віцебшчынай і Мсціслаўшчынай утваралі полацкую архіепархію. Полацкія ўладыкі займалі другое пасля мітрапалітаў месца ў праваслаўнай іерархіі ВКЛ. Тым самым быў замацаваны вельмі высокі статус полацкіх архіепіскапаў у рэлігійным жыцці праваслаўных земляў дзяржавы. Полацкія ўладыкі на працягу другой паловы XV — першай паловы XVI стст. тройчы станавіліся мітрапалітамі Кіеўскімі і ўсёй Русі. Гэта былі: Сямён І (1481-1488), Іёна І Глезна (пасля 1488 — 1494) і Іосіф ІІІ. Праваслаўныя мітрапаліты полацкага паходжання, хоць і не вызначыліся нейкімі асаблівымі здзяйсненнямі, тым не менш былі людзьмі, безумоўна, здольнымі і вартымі. Пры той палітыка-канфесійнай сітуацыі, ва ўмовах якой ім давялося дзейнічаць, яны рабілі ўсё што ад іх залежала, каб падтрымаць праваслаўе і адстойваць інтарэсы вернікаў сваёй канфесіі. Варта дадаць таксама, што мітрапаліт Іосіф І (1498-1501), пры якім была здзейснена чарговая спроба рэалізаваць унію паміж Праваслаўнай і Каталіцкай цэрквамі, паходзіў з віцебскага баярскага роду Балгарыновічаў31. Крыніцы характарызуюць яго як чалавека годнага і здольнага давесці гэту справу да паспяховага завяршэння32.
Такім чынам, у першай палове XVI ст. Полаччына з’яўлялася адным з самых буйных і ўплывовых асяродкаў нацыянальна-культурнага і рэлігійнага жыцця на ўсходнеславянскіх землях ВКЛ. Яе ўраджэнцы, прадстаўнікі самых розных сацыяльных слаёў, адрозніваліся моцна развітай „рускай” нацыянальнай і полацкай рэгіянальнай самасвядомасцю. Полацкая зямля працягвала захоўваць старажытныя традыцыі і мясцовую адметнасць. Яны, аднак, паступова слабелі, а палачане ўсё больш і больш уцягваліся ў агульнадзяржаўнае жыццё. Але нават дамогшыся славы і вядомасці ў ВКЛ і па-за яго межамі ды змяніўшы праваслаўную канфесію (як, напрыклад, Ф. Скарына і В. Цяпінскі), яны заставаліся вернымі „народу свайму рускаму”, глыбока ўсведамлялі сваю нацыянальна-культурную сувязь з ім, а таксама са сваёй малой радзімай — Полаччынай. Пытанне аб тым, ці называлася тэрыторыя Полацкай зямлі да другой паловы XVI ст. Белай Руссю, з’яўляецца дыскусійным. Пра беларускую нацыянальную самасвядомасць палачан у гэты перыяд мы таксама не маем падстаў гаварыць. Тым не менш у далейшым як раз Падзвінне — разам з Падняпроўем — стане тым краем, за якім упершыню трывала замацуецца назва „Белая Русь”. Жыхары менавіта гэтага рэгіёна сталі называць сябе беларусамі, беларусамі ж сталі зваць іх суседзі, што можна прасачыць на працягу XVII, XVIII, XIX стст. І ў гэтым сэнсе старажытная полацкая нацыянальная, культурная, рэлігійная традыцыя мусіла моцна ўплываць на фармаванне і ўспрыманне вобраза беларуса ў вачах прадстаўнікоў іншых народаў.
--------------------------------------------------------------------------------
1 Полоцкие грамоты XIII — начала XVI вв., сост. А. Л. Хорошкевич (далей: ПГ), вып. 1, Москва 1977, с. 35.
2 Прадмовы і пасляслоўі паслядоўнікаў Францыска Скарыны, Мінск 1991, с. 33, 140.
3 Там жа, с. 35, 143.
4 А. Белы, Хроніка „Белай Русі”. Нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы, Мінск 2000, с. 46.
5 Там жа, с. 142-143.
6 Там жа, с. 138.
7 ПГ, вып. 1, с. 220.
8 Цытаванае славутае выказванне Ф. Скарыны ўзыходзіць сваімі каранямі да Евангелля. Яго прататып гучыць на царкоўнаславянскай мове наступным чынам: „Глагола ему Іисус: лиси язвины имутъ, и птицы небесныя гнезда: Сынъ же Человеческій не имать где главы подклонити” (Мацв. 8, 20).
9 Расійскі дзяржаўны архіў старажытных актаў (далей: РДАСА), ф. 389, адз. зах. 35, арк. 31адв.-32.
10 Цыт. па: Я. Н. Щапов, Библиотека полоцкого Софийского собора и библиотека Академии Замойской, [в:] Культурные связи народов Восточной Европы в XVI в., Москва 1976, с. 280 (прим. 46).
11 Там жа, с. 272, 282 (прим. 82).
12 Там жа, с. 264, 265, 268, 279-282 (прим. 22, 24, 26, 46, 61, 82).
13 Там жа, с. 279-280 (прим. 26, 46).
14 Там жа, с. 282 (прим. 82).
15 Е. Л. Немировский, Франциск Скорина: Жизнь и деятельность белорусского просветителя, Мінск 1990, с. 121.
16 Е. Э. Гранстрем, Описание русских и славянских пергаменных рукописей, Ленинград 1953, с. 43.
17 Гл.: Я. Н. Щапов, Библиотека полоцкого Софийского собора..., с. 279-280 (прим. 26, 46).
18 Гл.: М. Нікалаеў, Палата кнігапісная: Рукапісная кніга на Беларусі ў X-XVIII стагоддзях, Мінск 1993, с. 72-75, 80, 172, 174-175 і інш.
19 Гл.: О. Воўк-Левановіч, Кароткія ўвагі на некаторыя помнікі беларускае мовы ў Ленінградзе, „Запіскі аддзелу гуманітарных навук”, нн. 9. Працы клясы філёлёгіі, т. 2, 1929, с. 156-157.
20 ПГ, вып. 3, Москва 1980, с. 18; Е. Э. Гранстрем, Описание русских..., с. 42.
21 О. Воўк-Левановіч, Кароткія ўвагі..., с. 157.
22 М. Нікалаеў, Палата кнігапісная..., с. 80.
23 Полоцкая ревизия 1552 года, Москва 1905, с. 176.
24 Я. Л. Неміроўскі выказаў нават меркаванне, што Аляксей мог быць першым настаўнікам Ф. Скарыны. Гл.: Е. Л. Немировский, Франциск Скорина..., с. 121; М. Нікалаеў, Палата кнігапісная..., с. 73.
25 В. Варонін, Палітычны лад Полацкага ваяводства ў першай палове XVI ст., „Беларускі гістарычны агляд” 1998, cш. 1 (8), c. 63-64.
26 Новгородская Первая летопись старшего и младшего изводов, Москва—Ленинград 1950, c. 378.
27 ПГ, вып. 1, с. 96; там жа, вып. 3, с. 194 (прим. 2).
28 ПГ, вып. 3, с. 86.
29 Я. Н. Щапов, Библиотека полоцкого Софийского собора..., с. 271; ПГ, вып. 3, с. 193-194; М. Нікалаеў, Палата кнігапісная..., с. 177.
30 P. Oderbornius, De Russorum religione et ritibus narratio, [у:] Historiae Ruthenicae scriptores exteri saeculi XVI, Vol. 2, Berolini—Petropoli 1842, р. 39.
31 Гл.: Беларускі архіў, т. 2, Менск 1928, с. 33; РДАСА, ф. 389, адз. зах. 228, арк. 4адв.-5, 6, 10.
32 Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae, t. 2. Romae 1861, № 303, p. 283.
Bia&觺oruskie Zeszyty Historyczne nr 17
Похожие страницы :