Супраціўленне праваслаўных Полацкай епархіі ўвядзенню уніі і забойства Язафата Кунцэвіча
Алена Вернікоўская
Унія, заключаная ў Рыме прадстаўнікамі Кіеўскай мітраполіі Іпаціем Пацеем і Кірылам Цярлецкім 23 снежня 1595 г. і зацверджаная на саборы ў Берасці ў кастрычніку 1596 г., замест чаканага яднання прывяла да расколу ва ўкраінска-беларускім грамадстве, паклала пачатак працяглай барацьбе праваслаўных і уніятаў, г. зв. «барацьбе Русі з Руссю».
Раскол, які адбыўся ў грамадстве, тлумачыцца ў многім тым, што прывезеная з Рыма унія была не такой, якой яе чакалі ўбачыць праваслаўныя. Пачынаючы крокі да збліжэння, праваслаўны і каталіцкі бакі па-рознаму ўяўлялі сабе гэтае аб'яднанне. Калі праект уніі з боку праваслаўных меркаваўся як саюз дзвюх раўнапраўных цэркваў на падставе ўзаемных саступак і кампрамісаў, то каталіцкі бок разглядаў унію як вяртанне праваслаўнай царквы да паслушэнства рымскаму прастолу, як безагаворачную інкарпарацыю праваслаўнай царквы ў структуру рымскага каталіцызму. Менавіта такая унія, якая бачылася каталіцка му боку, і была заключана ў Рыме.
На першым часе рэлігійны канфлікт, выкліканы ўвядзеннем уніі, закрануў пераважна вышэйшыя пласты грамадства: барацьба праваслаўя і уніі вялася на соймах і дыспутах, шырока разгарнулася ў літаратурнай палеміцы, і толькі ў нязначнай ступені знаходзіла водгук у народзе. Аднак паступова ў канфесійную барацьбу былі ўцягнуты і самыя шырокія колы праваслаўных людзей. Пытанне пра тое, якім чынам і чаму мяшчане, сяляне, казакі ўступілі ў рэлігійны канфлікт, яшчэ шмат у чым застаецца адкрытым. Недастаткова вывучана праблема ўспрымання і асэнсавання ніжэйшымі пластамі праваслаўнага грамадства гэтага канфлікту, няясны сам механізм яго ўзнікнення і ягоная прырода.
Нейкае святло на гэтыя праблемы можа праліць аналіз сітуацыі, што склалася ва ўсходнебеларускіх землях у перыяд архіепіскапства Язафата Кунцэвіча. Дзейнасць Полацкага уніяцкага архіепіскапа ў немалой ступені паспрыяла абвастрэнню канфесійнага канфлікту, уцягванню практычна ўсіх жыхароў епархіі ў барацьбу, вынікі якой самым сур'ёзным чынам адбіліся на далейшым лёсе уніі і праваслаўя ў гэтым рэгіёне. Прыклад сутыкнення праваслаўнага насельніцтва з уніяцкім уладыкам дазваляе прасачыць, калі і як удзельнікамі рэлігійнага канфлікту робяцца шырокія пласты насельніцтва, дае магчымасць вызначыць, у чым караніліся іх варожыя адносіны да уніі і якія былі прычыны такога рашучага адпору спробам яе ўвядзення.
Дзеля рэканструкцыі падзей, якія адбыліся ў Полацкай архіепіскапіі пры Язафату Кунцэвічу, і іх аналізу былі прыцягнуты наступныя крыніцы: 1) матэрыялы беатыфікацыйных працэсаў Полацкага архіепіскапа 1628 і 1637 г.1; 2) выпіскі з віцебскіх і полацкіх гарадскіх кніг, якія захоўваюцца ў Галоўным архіве старажытных актаў у Варшаве2 ; 3) перапіска Кунцэвіча; 4) розныя крыніцы дакументальнага характару, такія як судовыя і прыватна-права выя акты, перапіска караля Жыгімонта III і мітрапаліта Руцкага з папскай курыяй і інш., апублікаваныя ў розных зборніках.
Язафат Кунцэвіч быў прызначаны епіскапам-каад' ютарам і пераемнікам старога Полацкага архіепіскапа Гедэона Бральніцкага каралеўскай граматай ад 28 чэрвеня 1617 г.3 Ягонае пасвячэнне адбылося 12 лістапада 1617 г. у Вільні, а 9 студзеня 1618 г. ён прыбыў у Полацк. Неўзабаве пасля гэтага архіепіскап Гедэон памёр, і Кунцэвіч атрымаў каралеўскую грамату на сан Полацкага архіепіскапа.
Паколькі за ўвесь час свайго існавання унія не атрымала значнага распаўсюджання на гэтай тэрыторыі 4, Кунцэвіч адразу ж распачаў рашучыя дзеянні па ўмацаванні яе пазіцый. Ягоная дзейнасць была сканцэнтравана на правядзенні рэформы уніяцкага духавенства з мэтай павышэння яго маральнага і адукацыйнага ўзроўню, на прыцягнен не насельніцтва да уніі пры дапамозе пропаведзі і індывідуальных размоў з праваслаўнымі. Значныя намаганні архіепіскапа былі накіраваныя на ўмацаванне матэрыяльнай і маёмаснай базы уніяцкай царквы. Стаўшы Полацкім архіепіскапам, Кунцэвіч прыняў пад сваю ўладу ўсе цэрквы ўсходняга абраду (пад якім у той час разумелі унію), г. зн. усе раней праваслаўныя. Аднак з прычыны бяздзейнасці папярэдняга архіепіскапа сляды уніі былі тут ледзь заўважнымі: цэрквы, якія фармальна знаходзіліся ў падпарадкаванні уніяцкага архіепіскапа, фактычна заставаліся праваслаўнымі, а ягоная ўлада над імі была толькі намінальнай. Апроч таго, многія царкоўныя маёнткі епархіі былі раскрадзеныя 5. У сувязі з гэтым Кунцэвіч пачаў работу па аднаўленні страчаных царкоўных маёнткаў і ліквідацыі апекі над царквой і яе маёмасцю з боку міран.
Калі гэта было магчыма, Кунцэвіч стараўся дабіцца вяртання маёмасці мірным шляхам (напрыклад, шляхам куплі6 або па завяшчанні пасля смерці сапраўднага ўладальніка 7). Часцей, аднак, ён звяртаўся па дапамогу да ўрада або вырашаў спрэчкі ў судовым парадку, заўсёды маючы падтрымку польскіх уладаў. Напрыклад, у адказ на скаргу Кунцэвіча Жыгімонту III пра тое, што да ўступлення яго на кафедру некаторыя шляхцічы завалодалі архіепіскапскімі маёнткамі, кароль абнародаваў указ пра прызначэнне камісіі для размежавання земляў Полацкага архіепіскапа з сумежнымі уладальнікамі 8. Кунцэвіч пастаянна выклікаў свецкіх асоб у суды розных інстанцый па справах аб парушэннях і крыўдах, учыненых царкве9. Так, амаль адразу пасля заняцця пасады ён пачаў цяжбу са шляхцічамі Корсакамі, Саламярэцкім і Жышкевічам і жонкамі апошніх, народжаных Корсак, пра неправамерны захоп маёнткаў Полацкага Барыса-Глебскага манастыра. Гэтая справа была распачатая яшчэ ў 1597 г. уніяцкім архіепіскапам Германам Загорскім і даволі хутка даведзеная да канца Кунцэвічам. Намаганнямі Кунцэвіча задворны асэсарскі суд Вялікага Княства Літоўскага ўжо 19 лістапада 1619 г. прысудзіў маёнткі, прысвоеныя гэтымі шляхцічамі, манастыру і, звыш таго, саміх шляхцічаў абавязаў заплаціць штраф10. Кунцэвіч вёў барацьбу і за іншыя маёнткі11 .
У выніку энергічных мерапрыемстваў у гэтым кірунку Кунцэвічу ўдалося вярнуць амаль усе царкоўныя ўладанні, усталяваць уладу над большасцю праваслаўных цэркваў Полацкай епархіі. Аднак актыўныя дзеянні новага архіепіскапа прывялі не толькі да пэўнага ўмацавання пазіцый уніяцкай царквы і да некаторага павелічэння колькасці яе прыхільнікаў. Значна больш важным яе вынікам з'явілася згуртаванне праціўнікаў уніі, якія ўсвядомілі небяспеку, што ўяўляла дзейнасць Кунцэвіча для праваслаўя.
Час архіепіскапства Кунцэвіча часта падзяляюць на два перыяды: 1) перыяд існавання поўнай (або адноснай) згоды ў Полацкай епархіі і станоўчых вынікаў дзейнасці уніяцкага ўладыкі; 2) перыяд ягонай барацьбы з праваслаўнымі. Рубяжом лічыцца аднаўленне патрыярхам Феафанам праваслаўнай царкоўнай ерархіі (1620—1621), калі на Полацкую кафедру быў прызначаны праваслаўны епіскап Мялецій Сматрыцкі. Гэтую версію выказаў сам Кунцэвіч у лісце канцлеру Вялікага Княства Літоўскага Льву Сапегу, скардзячыся, што праваслаўныя, якія на працягу трох гадоў прызнавалі яго сваім пастырам, цяпер змовіліся са Сматрыцкiм і пачалі аказваць яму супраціўленне 12. Той жа версіі прытрымліваўся суд, прызначаны па справе аб забойстве Язафата Кунцэвіча, яна ж шматразова паўтаралася ў ходзе беатыфікацыйных працэсаў, а потым была перанесена і на старонкі літаратуры 13. «Народ у вёсках, — пісаў Э.Лікоўскі пра пачатковы перыяд архіепіскапства Кунцэвіча, — таксама быў задаволены новым парадкам: з аднаго боку, ён не бачыў ніякай перамены ў абрадах і старых царкоўных звычаях, да якіх быў прывязаны, а з другога боку — яму падабаўся парадак, уведзены архіепіска пам, як у прыходах, так і ў набажэнствах, і большае дбанне духавенства пра катэхізацыю і навучанне з амбону. <...> Нават у вялікіх гарадах ён не сустракаў сур'ёзнага адпору»14 . Сітуацыя, якая ў сапраўднасці ўзнікла пасля займання Кунцэвічам архіепіскапскай кафедры, як дазваляюць вызначыць крыніцы, выглядала інакш.
Прызначэнне Кунцэвіча епіскапам-каад'ютарам і ягоны прыезд у Полацк, мяркуючы па ўсім, адразу выклікалі непакой у праваслаўных. «Гэтае заступанне на пасаду не было па сэрцы нашым схізматыкам, — згадвае член полацкага гарадскога савета Ян Хадыка, у той час праваслаўны, — бо мы чулі, якім заядлым быў Язафат»15 . Боязь праваслаўных цалкам вытлумачальная. Дзевяностагадовы архіепіскап Гедэон Бральніцкі не надта рупіўся пра справу уніяцкай царквы, цяпер жа ў епархію прыязджаў чалавек, які ўжо набыў вядомасць сваёй актыўнасцю ў правядзенні уніі.
Першае вядомае нам буйное сутыкненне Кунцэвіча з праваслаўным насельніцтвам ягонай епіскапіі адбылося значна раней за аднаўленне праваслаўнай царкоўнай ерархіі. Звесткі пра яго змяшчаюцца ў «Определении короля Сигизмунда III по делу между Полоцким архиеписко пом Иосафатом Кунцевичем и могилевскими православ ными мещанами» ад 22 сакавіка 1619 г.16
9 кастрычніка 1618 г. Кунцэвіч накіраваўся ў Магілёў са звычайнай мэтай «прыгледзець за царкоўным парадкам». Жыхары не дазволілі архіепіскапу нават уступіць у горад, зачынілі гарадскую браму, расставілі на вежах і на валу гарматы, скіраваныя на архіепіскапа, і ўзброеных людзей, частка якіх выйшла з харугвамі перагарадзіць Кунцэвічу дарогу ў горад. «Калі гэты ўладыка-адшчапенец, — казалі яны, — дзе-небудзь пакажацца бліжэй каля горада, то ў горад мы яго не пусцім, а яго заб'ем, бо за пастыра і ўладыку свайго не лічым і прызнаваць яго не хочам»17.
Абвінавачаныя ў прысвойванні ўлады над цэрквамі і манастырамі і распараджэнні імі на шкоду каралеўскай уладзе, учыненні бунту ў горадзе супраць Полацкага архіепіскапа, знявазе ўладыкі, а праз яго — і Яго Каралеўскай Вялікасці, магілёўскія мяшчане былі прыцягнуты да суда. У якасці доказу вінаватасці жыхароў Магілёва суду быў прад'яўлены шэраг вельмі цікавых дакументаў, змест якіх выкладзены ў «Определении». Першы з пададзеных лістоў быў напісаны магілёўскімі мяшчанамі падстарасту Мікалаю Вадарацкаму. У ім яны просяць папярэдзіць Кунцэвіча, каб ён не прыязджаў да іх у горад, і нагадаць, што здарылася з мітрапалітам Рагозам у Слуцку, з мітрапалітам Пацеем ў Вільні і Львове, з айцом Антоніем Граковічам у Кіеве і з іншымі духоўнымі асобамі ў розных месцах18. Другі ліст тых жа мяшчан, адрасаваны Троцкаму ваяводзе, напісаны 9 кастрычніка 1618 г. — у дзень няўдалага візіту Кунцэвіча ў Магілёў. Спасылаючыся на апошнюю соймавую канстытуцыю, яны выказвалі пажаданне, каб Кунцэвіч адмовіўся ад прымусовых дзеянняў, заяўляючы, што «не для таго яны цэрквы пабудавалі, каб іх на вяроўцы трэба было на службу цягнуць», і што каб гэтага не здарылася, яны павінны былі б падумаць пра тое, пра што ўжо перад гэтым пісалі (гэта значыць пра расправу) 19. Акрамя таго, былі прыведзеныя яшчэ тры дакументы, якія сведчаць пра адносіны праваслаўнага насельніцтва да уніяцкага духавенства ў цэлым. У лісце святара Аўджэя Цішкевіча, накіраваным Кунцэвічу, у прыватнасці, адзначалася, што мяшчане прысвойваюць сабе ўладу над цэрквамі і манастырамі, што духоўным асобам небяспечна ездзіць на Саборы, арганізаваныя архіепіскапам, бо мяшчане ім пагражаюць, абараніць жа іх няма каму. У лісце магілёўскага падстарасты Вадарацкага канцлеру Вялікага Княства Літоўскага таксама адзначалася, што жыхары горада, паставіўшы варту на браме, не пускаюць ніводнага святара да архіепіскапа. У скарзе магілёўскага святара Кузьмадзям'янс кага паведамлялася, што мяшчане пад час адпраўлення ім набажэнства адцягнулі яго ад алтара, сарвалі з яго расу, збілі і, не даўшы закончыць службу, выгналі з царквы20.
Прыведзеныя дадзеныя даюць магчымасць ацаніць размах, які набыло ўжо тады супраціўленне насельніцтва беларускіх земляў распаўсюджанню уніі. Праваслаўныя Магілёва першымі далі арганізаваны адпор Кунцэвічу, і звязана гэта магло быць з тым, што гэта быў адзіны горад у Полацкай епархіі, дзе дзейнічала праваслаўнае царкоўнае брацтва. Жыхары Магілёва ўсяляк перашкаджалі правядзенню рэвізіі праваслаўных цэркваў, што фактычна азначала б іх пераход у унію, уніяцкіх жа цэркваў на той час у горадзе яшчэ не было. Больш за тое, папярэдні архіепіскап нават адмовіўся на карысць магілёўскіх мяшчан ад сваіх праў на іх21. У выніку канфлікту з Магілёвам Кунцэвіч атрымаў усю паўнату ўлады над усімі праваслаўнымі цэрквамі і манастырамі гэтага горада. Не прыняўшы пад увагу апраўданні мяшчан, суд, апроч таго, прыгаварыў завадатараў бунту як парушальні каў спакою дзяржавы да смяротнай кары, а на горад быў накладзены штраф. За непадпарадкаванне быў таксама прадугледжаны штраф22.
Як вынікае з пададзеных суду дакументаў, ужо ў 1618 г. праваслаўныя імкнуліся перашкодзіць усталяванню кантролю уніяцкага архіепіскапа над іх цэрквамі і духавенствам. Яны не прызнавалі Кунцэвіча за свайго пастыра, бачылі ў ім прадстаўніка іншай — «адшчапенскай» — веры, а ягоныя дзеянні па распаўсюджанні уніі ўспрымалі як спробу навязаць яе ім. Стандартны паказ першых трох гадоў архіепіскапства Кунцэвіча, такім чынам, бясспрэчна перабольшвае плады уніі на Полацкай зямлі, робячы акцэнт на поспеху дзеянняў уніяцкага ўладыкі і ігнаруючы барацьбу, якая ўжо ахапіла шырокія колы праваслаўнага насельніцтва ўсходнебеларускіх земляў.
Пасля аднаўлення праваслаўнай царкоўнай ерархіі і прызначэння Полацкім епіскапам Мялеція Сматрыцкага становішча ў епархіі сапраўды стала яшчэ больш неспакойным. Сматрыцкі асталяваўся ў віленскім манастыры Святога Духа, адкуль рассылаў па ўсёй епархіі універсалы пра сваё хуткае прыбыццё. Верагодна, як вынік асцярогі Кунцэвіча, менавіта полацкаму магістрату раней за ўсё была адрасаваная каралеўская грамата (ад 1 лютага 1621 г.), у якой гаварылася, што прызначаныя патрыярхам асобы не толькі не павінны быць упушчаныя ў Полацак, але і могуць быць пасаджаныя ў турму і аддадзеныя пад суд23.
У лютым 1621 г. у Віцебск прыбылі пасланцы Сматрыцкага, якія «падбухторвалі» насельніцтва горада да непаслушэнства Кунцэвічу і да прызнання Сматрыцкага. Момант быў выбраны ўдала, бо Кунцэвіч знаходзіўся на сойме ў Варшаве і не мог пракантраляваць сітуацыю. У гэты ж час у Віцебск з Варшавы вярнуўся пісец Грыгорый Боніч, які паведаміў, што ў Варшаве уніяцкі архіепіскап адпраўляў набажэнства ў лацінскім храме24. Гэтае паведамленне яшчэ больш узбударажыла насельніцтва горада. 3 сакавіка 1621 г. пасланцы Сматрыцкага падалі ў гарадскую ратушу ягоны ліст, дзе Сматрыцкі называўся законным архіепіскапам, пастаўленым з ведама і дазволу караля, а Кунцэвіч — адступнікам. Прачытаўшы ліст, грамадзяне, якія сабраліся ў ратушы, падпісалі абавязацельства падпарадкоўвацца Сматрыцкаму, адмовіўшыся, такім чынам, ад падпарадкавання Кунцэвічу, потым перадалі ўсе цэрквы ў горадзе разам з духавенствам у веданне праваслаўнага ўладыкі25 . 5 сакавіка прадстаўнік караля ў Віцебску Мікалай Завіша загадаў членам гарадскога магістрата і некаторым мяшчанам з'явіцца 7 сакавіка ў ратушу на суд у сувязі з бунтам 3 сакавіка і іншымі выпадкамі непадпарадкавання уніяцкаму архіепіскапу і духавенству. Спроба прыцягнуць віцебскіх гараджан да суда скончылася, аднак, новым мяцяжом. Віцебчукi «судзіць сябе не дазволілі, прычым, зрываючы з галавы шапкі, кідалі ў кучу і ледзь не забілі бацьку ўладыкі» 26. Не падзейнічалі на жыхароў Віцебска ні лісты ваяводы Яна Завішы27, закліканыя папярэдзіць паўтор падобных бунтаў (ваявода нават прызначыў дадатковы штраф звыш належнага), ні аналагічныя лісты Кунцэвіча, якія намаганнямі бурмістраў Навума Ваўка і Фёдара Спіцы не былі нават ўпісаныя ў гарадскія кнігі і не публікаваліся 28, што рабілася па звычаю.
Каб прыпыніць непадпарадкаванне насельніцтва, якое пашыралася, уніяцкія ўлады паспяшаліся ўжыць духоўныя санкцыі супраць праваслаўных ерархаў. 12 сакавіка 1612 г., у адказ на скаргу Кунцэвіча, мітрапаліт Руцкі заклікаў Сматрыцкага на суд, абвінавачваючы яго ў незаконным прысвойванні сану архіепіскапа, у тым, што ён заклікае да парушэння спакою ў дзяржаве і на шкоду законнаму архіепіскапу рассылае чарняцоў і свецкіх асоб па гарадах і сёлах Полацкай епіскапіі з універсаламі, лістамі і вуснымі пасланнямі, «людзей ад паслушэнства пастырскага адводзячы» 29. Паколькі ў прызначаны тэрмін Сматрыцкі на суд не з'явіўся, 22 сакавіка Руцкі аддаў яго анафеме. У гэты ж дзень Жыгімонт III выдаў яшчэ адзін указ супраць новапастаўленых ерархаў. У ім адзначалася, што Сматрыцкі, Барэцкі і іншыя асобы былі пасвечаны шпіёнам турэцкага ўладара, які называе сябе ерусалімскім патрыярхам Феафанам, яны абвінавачваліся ў дзяржаўнай здрадзе і загадам караля павінны былі быць схопленыя, пасаджаныя ў цямніцу і паводле ступені сваёй віны пакараныя 30.
Такім чынам, уніяцкія ўлады ў супрацоўніцтве з урадам спрабавалі дыскрэдытаваць праваслаўных епіскапаў у вачах вернікаў, але гэта ўжо не магло спыніць нарасталь нага супраціўлення шырокіх мас царкоўнай палітыцы дзяржавы, каталіцкага і уніяцкага духавенства. Праваслаўныя не толькі дапамагалі Сматрыцкаму хавацца ад уладаў, але і аказвалі яму матэрыяльную падтрымку 31. Спроба ж Кунцэвіча прад'явіць жыхарам Полацка каралеўскія універсалы, якія загадвалі не прызнаваць Сматрыцкага архіепіска пам, не слухацца яго і не ўпускаць у горад, зноў выклікала мяцеж супраць уніяцкага ўладыкі, у ходзе якога праваслаўныя ледзь не забілі ўсіх уніятаў, якія знаходзіліся ў той час у ратушы, разам з самім Кунцэвічам 32.
1621—1623 г. былі адзначаныя бесперапыннымі хваляваннямі і бунтамі праваслаўных жыхароў Полацкай епархіі. Хоць афіцыйна ўсе цэрквы на яе тэрыторыі былі зноў аддадзеныя пад уладу Кунцэвіча, праваслаўнае насельніцтва больш яму не падпарадкоўвалася і спрабавала адстойваць кожны праваслаўны сабор. Самы напружаны характар гэтая барацьба набыла ў Віцебску. Вядомы цэлы шэраг канфліктаў, якія адбыліся ў гэты перыяд. 4 красавіка 1621 г., у дзень Дабравешчання, віцебскія праваслаўныя на чале з бурмістрам Сымонам Нешам не пусцілі працэсію уніяцкіх святароў Прачысценскага сабора ў царкву Дабравешчання: «люд посполитый лаял их и соромотил и на здоровье их як того часу, так и потомных часов похвалки чинил, грозячи им забиянем и у воду утопенем» 33. Мяркуючы па ўсім, незадоўга да гэтага праваслаўным удалося завалодаць гэтай царквой, выгнаўшы адтуль уніяцкіх святароў, пра што віцебскі ваявода пісаў Кунцэвічу: «...я больш дзіўлюся на тое, што дабравешчанскія святары дазволілі забраць у іх царкву ў замку. <...> Аднак каб гэтыя святары ўпэўнена стаялі за унію, не далі б сябе з царквы выгнаць, і яны (праваслаўныя — А.В.) не адважыліся б мяцеж у замку ўчыняць, але, пэўна, няцвёрда яны трымаліся гэтай уніі»34. У той жа царкве 16 жніўня, у дзень Спаса („яблычнага"), праваслаўныя зноў «тумульт учинили», званілі ў званы, проста ў царкве збілі святара айца Максіма Турчыновіча і Кунцэвічавага слугу Стэфана Базіліскага, а потым гналіся за самім архіепіскапам 35. У дзень Пяцідзесятніцы вялікі натоўп праваслаўных на чале з віцебскім гараднічым Васілеўскім спыніў арганізаваную Кунцэвічам урачыстую працэсію, што накіроўвалася за горад да царквы Св. Духа, і прымусіў яе вярнуцца ў горад36. 20 лютага 1622 г. каля сотні жыхароў Віцебска акружылі царкву Дабравешчання, перашкаджаючы адпраўленню архіепіскапам набажэнства, «крик, волане великое учинили», «словы неучтивыми лаяли, соромотили» уніяцкае духавенства, а пасля службы напалі на архідыякана і чэлядзь архіепіскапа 37.
Але супраціўленне праваслаўнага насельніцтва не спыніла Кунцэвіча, а наадварот, падахвоціла дзейнічаць яшчэ больш рашуча. Калі раней ён імкнуўся пераканаць праваслаўных перайсці ў унію, стараўся схіліць іх на свой бок, то цяпер ён не пакідаў ім ніякай магчымасці зрабіць выбар, вымушаючы іх ісці ва уніяцкія храмы. У Полацкай архіепіскапіі былі зачыненыя ўсе праваслаўныя цэрквы, якія не згадзіліся перайсці ў унію, а іх маёмасць аддадзеная уніятам38 . Праваслаўным святарам забаранялася з'яўляцца ў гарадах і іх наваколлі, парушальнікам гэтага распараджэння пагражала турэмнае зняволенне 39. У скарзе валынскіх дэпутатаў Варшаўскаму сойму 1622 г. адзначаец ца, што праваслаўныя грамадзяне, «не маючы ў Полацку нават простага дома, прызначанага для набажэнства, вымушаны па нядзелях і святах выходзіць для боскай службы за заставы, у палі, ды і то без святароў» 40.
З-за адсутнасці праваслаўных цэркваў і праваслаўна га духавенства людзі, якія не жадалі прымаць унію, не мелі магчымасці спавядацца перад смерцю і хрысціць дзяцей. «Бедныя людзі, не жадаючы прызнаваць іншага веравызнання, апроч таго, у якім яны нарадзіліся, — гаворыцца ў той жа грамаце валынскіх дэпутатаў, — пастаўлены ў неабходнасць вазіць сваіх дзяцей дзеля хрышчэння на адлегласць 10 міляў і больш, і гэтае працяглае і цяжкае падарожжа нярэдка вядзе да таго, што многія з дзетак паміраюць, так і не прыняўшы хрышчэння» 41. Існуе таксама сведчанне пра тое, што калі полацкія праваслаўныя мяшчане, не ўпрасіўшы праваслаўнага святара, самі пахавалі цела нябожчыка, Кунцэвіч загадаў яго адкапаць і наладзіць належнае адпяванне уніяцкаму святару. Праваслаўныя ж не далі адпраўляць цырымоніі над целам і зноў яго закапалі, прагнаўшы уніяцкага святара з могілак42 . Калі на першым часе пасля заключэння уніі ніжэйшыя пласты насельніц тва не бачылі асаблівай розніцы паміж уніяцкімі і праваслаўнымі цэрквамі, то цяпер, калі праваслаўе рэальна апынулася па-за законам, а унія пачала насаджацца, у масавай свядомасці сталі замацоўвацца адносіны да уніяцкага духавенства як да прадстаўнікоў чужой веры, а да уніі — як да іншай, навязанай ім рэлігіі. Пазней выпадак пахавання набыў вельмі характэрную афарбоўку. Паводле слоў валынскіх дэпутатаў, «адступнік» Кунцэвіч загадаў выкапаць з зямлі целы праваслаўных і «выкінуць з магілаў хрысціянскія астанкі на з'яданне сабакам, як нячыстую падаль»43 . Такой была інтэрпрэтацыя лідэраў праваслаўя, і менавіта яна стала вядомай шырокім масам, яшчэ больш абвастраючы ў праваслаўных пачуццё нянавісці і варожасці да уніяцкага архіепіскапа і уніі ў цэлым.
Вясною 1623 г., пакуль Кунцэвіч знаходзіўся на сойме ў Варшаве, жыхары Віцебска пабудавалі два дамы для адпраўлення праваслаўных набажэнстваў: адзін у слабадскім пасадзе за Дзвіною — на «рускім баку», другі — у Верхнім замку. Паводле распараджэння Кунцэвіча туды былі накіраваныя назіральнікі, якія паведамілі, што ў нядзелю 7 траўня там мелі месца набажэнствы. Сярод прысутных быў заўважаны віцебскі бурмістр Фёдар Спіца і многія вядомыя мяшчане. У данясенні таксама зазначалася, што тыя, хто сабраліся, маліліся на чале са святарамі Давідам Федаровічам і Іллём Давідовічам за Барэцкага і Сматрыцкага 44. Ужо 9 траўня Кунцэвіч, сабраўшы звесткі, падаў у віцебскія гарадскія кнігі пратэстацыю на мяшчан «з нагоды пабудовы пуняў замест цэркваў». «Подле двора Федора Спицы, — скардзіцца ён на членаў гарадскога магістрата, — на плацу церковном через Двину, напротив двору его милости архиепископа Полоцкого, чинечи кгвалтом, збудовали пуню, називаючи ее церковью своею, церкви соборное от давних часов ку набоженству збудованые опустивши, до помененое пуни по отправованю набоженства негодное рекомо для набоженства ходят и поспольство с собою провадят и попов, которые его милости архиепископа полоцкого пана и пасторя своего послушными не есть <...>, в домах своих переховывают и его милости архиепископа Полоцкого оним послушными быти не кажут»45. Сапраўды, пасля пабудовы гэтых своеасаблівых храмаў праваслаўныя масава хадзілі на набажэнствы ў іх, пакінуўшы гарадскія цэрквы46. Але скаргі Кунцэвіча, мяркуючы па ўсім, дзеяння не мелі, бо і ў канцы кастрычніка праваслаўныя па-ранейшаму адпраўлялі там набажэнствы, пра што вядома з чарговага данясення 47.
Адсутнасць якой-небудзь дапамогі з боку ўладаў у адказ на скаргі Кунцэвіча тлумачыцца, мусіць, тым, што становішча, якое склалася ў Полацкай епархіі, і без таго іх сур'ёзна турбавала. Яшчэ за год да гэтага, 12 сакавіка 1622 г., Леў Сапега даводзіў да ведама Кунцэвіча незадавальненне ўрада вынікамі ягонай дзейнасці. Сапега адзначаў, што прымусовымі мерамі Кунцэвіч не толькі не можа прыцягнуць нікога на бок уніі, але, наадварот, толькі парушае спакой у грамадстве, чым падвяргае небяспецы дзяржаву. «Безразважна было б, — пісаў ён, — згубным гвалтам парушаць жаданую згоду і падпарадкаванне, належнае каралю <...>, бо ад падпарадкавання іх (праваслаўных — А.В.) больш карысці для краю, чым ад вашай уніі»48. Сапега спрабаваў пераканаць Кунцэвіча дзейнічаць з аглядкаю і асцярожна: «Вы павінны ўзгадняць уладу сваю і абавязкі пастыра з воляю караля і намерамі ўрада, — памятаючы, што ўлада вашая абмежаваная і што задумы вашыя, якія супярэчаць спакою і агульнай карысці, будуць палічаныя за знявагу вялікасці» 49. Тады Кунцэвічу было загадана распячатаць цэрквы ў Магілёве. Сапега таксама папярэджваў архіепіскапа, што калі гэта не будзе зроблена, то, паводле загаду Жыгімонта III, ён будзе вымушаны сам адчыніць цэрквы і аддаць іх праваслаўным. Такім чынам, нават ва ўрада ўзнікла пэўная асцярога адносна становішча ў Полацкай епархіі і ён, з'яўляючыся пастаянным абаронцам уніі, але ў той жа час дзейнічаючы найперш у інтарэсах дзяржавы, зрабіў спробу стрымаць своеасаблівую місіянерс кую дзейнасць Кунцэвіча і трохі супакоіць праваслаўнае насельніцтва.
Довады Сапегі, аднак, не былі прынятыя Кунцэвічам да ведама. Спробы пераканаць яго скончыліся поўным правалам. «Магілёўцам, — адказваў ён Сапегу, — цэрквы даўно адчыненыя, хай у іх Богу і моляцца, яны маюць святароў — добрых каталікоў, асобную ж царкву для іх блюзнерства саступіць згодна маёй уладзе не магу, нават каб мне загадаў Вярхоўны пастыр Папа Рымскі або ягоны легат, а інакш бы я быў вінаваты перад Богам і маім сумленнем» 50. Кунцэвіч працягваў сваю дзейнасць, нягледзячы на небяспеку, якая пагражала ягонаму жыццю, і папярэджанні ўрада. Ніякіх саступак праваслаў ным у соймавай канстытуцыі 1623 г.51 таксама зроблена не было.
Натуральна, што ў такой сітуацыі азлабленне праваслаўнага насельніцтва расло з дня ў дзень. Па ўсёй епархіі праваслаўныя збівалі уніяцкіх святароў і слуг архіепіска па, перашкаджалі адпраўленню імі набажэнстваў. З многіх цэркваў, якія праваслаўныя вымушаны былі перадаць Кунцэвічу, яны выносілі ўсё начынне52 . На адрас Полацкага архіепіскапа гучалі шматлікія пагрозы, на яго было зроблена, прынамсі, пяць замахаў53 . Характэрна, што тры з іх мелі месца менавіта ў Віцебску, дзе, урэшце, 12 лістапада 1623 г. Язафат Кунцэвіч быў літаральна разарваны натоўпам праваслаўных.
Бунт, а пасля і забойства архіепіскапа былі справакаваныя арыштам паводле ягонага загаду праваслаўнага святара Іллі Давідовіча, які накіроўваўся раніцай 12 лістапада на службу ў храм за Дзвіною. Адразу ж пасля арышту святара каля палаца архіепіскапа сабраўся вялікі натоўп праваслаўных, якія, верагодна, таксама ішлі на службу. Улічваючы, што ўжо паўтара года праваслаўныя храмы былі зачыненыя і адпраўляць праваслаўныя набажэнствы жыхары Віцебска маглі толькі ў сваіх практычна нелегальных храмах, лёгка можна зразумець іх імгненную рэакцыю гневу і абурэння ў адказ на пазбаўленне іх службы ў нядзелю нават у гэтых імправізаваных цэрквах. Нягледзячы на тое, што святар неўзабаве быў вызвалены, агрэсіўна настроены натоўп праваслаўных уварваўся ў архіепіскапскі палац і жорстка расправіўся з Кунцэвічам. Пасля забойства цела ягонае было скінута з Прачысценскай гары, над якой размяшчалася рэзідэнцыя, уніз, на бераг ракі, адкуль яго адвезлі на чаўне за горад і патапілі ў самым глыбокім месцы.
Нават для бурнага часу пачатку ХVII ст. у Рэчы Паспалітай гэтае забойства стала падзеяй надзвычайнай. Напады на дзеячоў уніяцкай царквы здараліся і раней54, але ўпершыню ў гісторыі барацьбы праваслаўя і уніі замах на прадстаўніка вышэйшай царкоўнай ерархіі скончыўся так трагічна, прычым забойцамі былі не казакі, не індывідуальныя абаронцы праваслаўя, а насельніцтва цэлага горада. Аналіз дакументаў, звязаных з забойствам Язафата Кунцэвіча, дазваляе сцвярджаць, што падзеі ў Віцебску 12 лістапада 1623 г. былі стыхійным народным паўстаннем, падрыхтаваным усім ходам барацьбы праваслаўных Полацкай епархіі з уніяцкім архіепіскапам (паводле выразу Сапегі, «омерзевшим» праваслаўным сваімі прымусовымі мерапрыемствамі), і стала кульмінацыяй гэтай барацьбы. Прычына гэтага забойства не зводзілася да «зламыснасці» народа, які арганізаваў «змову» супраць нявіннай ахвяры, як гэта было пададзена ў працах гісторыкаў у асноўным каталіцкай і грэка-каталіцкай арыентацыі як ХIХ, так і ХХ ст.55 Яна была ў самой упартай дзейнасці Кунцэвіча, які не жадаў лічыцца са шматлікай (насуперак ягонай перакананасці ў адваротным) апазіцыяй і ісці на якія-небудзь кампрамісы.
Паказальна, што гарадскія ўлады не прынялі ніякіх мераў ні для абароны Полацкага архіепіскапа, ні для спынення ганьбавання яго цела пасля забойства. Яны не спынілі таксама рабавання архіепіскапскай рэзідэнцыі і не спрабавалі затрымаць злачынцаў: практычна ўсе ўдзельнікі паўстання паспелі пакінуць горад. Віцебскі магістрат толькі аддаў загад пра пошук цела Кунцэвіча ў рацэ.
У заяве пра забойства Кунцэвіча, складзенай 21 лістапада 56, члены гарадскога кіраўніцтва тлумачаць сваё неўмяшальніцтва ў трагічныя падзеі 12 лістапада бояззю размаху, які набыло паўстанне, і асцярогай, што «бунтовники» і «свовольники» падымуць новы мяцеж. Вядома, гэтая заява носіць самаапраўдальны характар, але не выклікае сумнення, што размах мяцяжа быў вельмі значным: у ім, паводле шматлікіх сведчанняў, удзельнічаў амаль увесь горад — «до колку тысеч» чалавек57 . Напэўна, частка гарадскіх уладаў, верная архіепіскапу, сапраўды была напалоханая маштабамі таго, што адбывалася. Яна не толькі не была ў стане ўмяшацца і спыніць гэтае «великое своеволие», але і пасля забойства не насмельвалася рабіць рашучыя захады, баючыся непрадказальных дзеянняў натоўпу. Магчыма, непарадкі ў горадзе працягваліся і пасля патаплення цела архіепіскапа (пратэст ягоных слуг быў складзены толькі на трэці дзень, а цела было выяўлена на пяты). Зрэшты, відавочна, што існавала і другая частка сярод тых, хто апраўдваўся. Нягледзячы на аднадушнае прызнанне на судзе ў прыхільнасці да уніі і архіепіскапа 58, частка абвінавачаных бурмістраў, радцаў і лаўнікаў, несумненна, спачувала агрэсіўным настроям паўстанцаў. Пераважная большасць з іх удзельнічала ў бунце ў віцебскай ратушы 3 сакавіка і ў іншых выступленнях супраць Кунцэвіча ў 1621 г.59, на многіх з іх паступалі скаргі ў тым, што яны пабудавалі «буданы» і прысутнічалі на «нягодных» набажэнствах 60. Хутчэй за ўсё, яны знарок не рабілі ніякіх захадаў, каб не быць непасрэдна замешанымі ў забойстве, але і не перашкодзіць яму.
9 снежня 1623 г. каралеўскай граматай быў прызначаны камісарскі суд па справе аб забойстве Полацкага архіепіскапа. У грамаце прызначаліся каралеўскія камісары, якім даручалася неадкладна правесці расследаванне і строга пакараць вінаватых, у тым ліку пазбавіць Віцебск магдэбурскага права і ўсіх прывілеяў, дадзеных яму каралямі і вялікімі князямі. Справа ўяўлялася ўраду зразумелай і адназначнай: яшчэ да правядзення расследавання ўрад быў схільны трактаваць забойства Кунцэвіча як наўмыснае, а самога Кунцэвіча лічыць бязвіннай ахвярай мяцежнікаў. Быў дакладна вызначаны вінаваты бок — віцебскае насельніцтва, а Кунцэвіч узяты пад абарону закону. 15 студзеня 1624 г. каралеўскія камісары прыбылі ў Віцебск, а 18 студзеня суд распачаў расследаванне. Судовы разбор быў праведзены ў максімальна сціслыя тэрміны, так што рашэнне па справе аб забойстве Полацкага архіепіскапа было вынесена ўжо 22 студзеня. Такая паспешлівасць тлумачылася як пагрозай з боку казакоў, да заступніцтва якіх, паводле сведчання І.Руцкага, звярнуўся горад61, так і неспакойным станам насельніцтва самога горада.
З ходу судовага разбору, выкладзенага ў рашэнні камісарскага суда62, вынікае, што былі выслуханыя абвінаваўчы бок і грамадзяне, якія афіцыйна прадстаўлялі абвінавачаны бок. Голас праваслаўных, аднак, на гэтым судзе так і не прагучаў. Аб'явіўшы сябе прыхільнікамі Кунцэвіча і уніі, не прызнаючы сябе вінаватымі ў тым, што адбылося, прадстаўнікі абвінавачанага боку не маглі растлумачыць суду прычыны канфлікту праваслаўных з Кунцэвічам і прычыны забойства апошняга. Характэрна, што і большасці асуджаных, прызнаных аднымі з галоўных завадатараў, не было дадзена слова. Суд не пачуў, а хутчэй, не хацеў пачуць думку пра тое, што адбылося, сапраўдных апанентаў уніяцкага архіепіскапа. Зразумела, і ўраду, і камісарам былі вядомыя прычыны канфрантацыі праваслаўных і Кунцэвіча, але, стаўшы на пазіцыю абароны Полацкага архіепіскапа і апекавання уніяцкай царквой, яны, пэўна, не жадалі пераўтвараць суд у арэну барацьбы праваслаўных і уніятаў і таму хутка скончылі следства, не дамагаючыся спаймання сапраўды вінаватых — сапраўдных праціўнікаў Полацкага архіепіскапа.
Склад злачынства ў рашэнні суда быў сфармуляваны наступным чынам: віцебскія грамадзяне здаўна арганізоўвалі нарады і змовы, не раз замахваліся на жыццё Полацкага архіепіскапа і, нарэшце, 12 лістапада 1623 г. выканалі «сваю злачынную задуму»; члены гарадской управы, «хоць маглі і павінны былі перашкодзіць гэтай справе, але народ не ўціхамірвалі». Таму камісарскі суд прызнаў вінаватымі ўсіх грамадзян Віцебска, на падставе чаго горад пазбаўляўся магдэбурскага права і вызвалення ад платы мыта. Апроч таго, было загадана разбурыць ратушу, зняць з усіх цэркваў званы, адліць у памяць здарэння вялікі звон з надпісам на ім і аддаць яго Прачысценскай царкве, каля якой быў забіты архіепіскап, у астатніх жа цэрквах званоў не мець без асаблівага распараджэння Кіеўскага мітрапаліта; Прачысценскі сабор адбудаваць на сродкі мяшчан; кампенсаваць слугам забітага архіепіскапа страты з маёмасці гараджан пад пагрозай спагнання гэтай сумы ў трайным памеры ў выпадку нявыплаты ў 6-тыднёвы тэрмін. Суд вынес смяротны вырак 19 чалавекам, сярод якіх былі два бурмістры (Навум Воўк і Сымон Неша). Акрамя таго, на смяротнае пакаранне і канфіскацыю маёмасці на карысць каралеўскага скарбу было асуджана завочна яшчэ больш за 74 чалавекі, якія зніклі з горада. У гэтым спісе быў пазначаны і святар Ілля Давідовіч, схоплены слугамі архіепіскапа ў дзень забойства. Суд вызваліў ад абвінавачвання і пакарання 10 чалавек як паслухмяных архіепіскапу і не прыналежных ні да якіх бунтаў і змоў63. У той жа дзень вырак суда быў выкананы. Асуджаным на смерць адсеклі галовы, іх маёмасць канфіскавалі, таксама як і маёмасць асуджаных завочна, ратушу разбурылі, з усіх цэркваў знялі званы, дзве «схізматычныя сінагогі» таксама разбурылі, а горад пазбавілі ўсіх прывілеяў.
Гэтае пакаранне было санкцыянаванае і апостальскай сталіцай. 10 лютага 1624 г. рымскі папа Урбан VIII, пэўна, яшчэ не ведаючы пра пакаранне віцебскіх жыхароў, якое адбылося пасля забойства, накіраваў каралю Жыгімонту III ліст з пераконваннямі не пакідаць гэтае забойства беспакараным. «Але жорсткасць забойцаў, — піша ён, — не павінна застацца беспакаранай. Там, дзе такое жорсткае злачынства патрабуе бічоў помсты Божай, няхай пракляты будзе той, хто ўстрымае меч свой ад крыві. І так, дзяржаўны кароль, ты не павінен устрымацца ад мяча і агню. Хай ерась адчуе, што жорсткім злачынцам няма літасці. У такім гнюсным злачынстве строгасць павінна заступіць месца міласэрнасці» 64.
Даведаўшыся пра пакаранне забойцаў Полацкага архіепіскапа, папа Урбан VIII накіраваў яшчэ адзін ліст Жыгімонту III з выказваннем пахвалы за здзейсненае правасуддзе. У гэтым лісце ён адзначае: «Віцебск, які даў прыклад такога незвычайнага злачынства, служыць цяпер доказам помсты Божай і дабрадзейнасці караля»65 . Прыклад Віцебска павінен быў, на думку ўрада Жыгімонта III і папскага прастола, перасцерагчы праваслаўнае насельніцтва Рэчы Паспалітай ад далейшага супраціўлення. «Ты ўбачыш, — пісаў Урбан VIII Жыгімонту III, — што цвярдыня, якая абараняе русінаў ад уніі, разбурылася, і дзёрзкасць тых, хто суцяшаліся бедствам каталіцкай рэлігіі, уціхамірыцца» 66. Жорсткім пакараннем Віцебска ўрад Рэчы Паспалітай разлічваў прыпыніць барацьбу праваслаўнага насельніцтва супраць уніі і выключыць магчымасць падобных паўстанняў у будучым.
Такім чынам, рашучымі мерапрыемствамі па распаўсюджанні уніі Полацкі архіепіскап даў новы імпульс канфесійнай барацьбе на беларускіх землях. Узмацненне пазіцый уніяцкай царквы ажыццяўлялася за кошт пастаяннага ўціску праваслаўнай, прычым размова ішла не проста пра ўшчамленне яе правоў, быў пастаўлены пад пытанне сам факт яе існавання. У беларускіх гарадах, дзе на працягу дваццаці гадоў пасля Берасцейскага сабору ўвядзенне уніі не мела для праваслаўных сур'ёзных наступстваў, за час праўлення Кунцэвіча была практычна выключана любая магчымасць адпраўлення праваслаўнага набажэнства. Да з'яўлення тут Язафата Кунцэвіча вялае ўвядзенне уніі не вельмі патрывожыла шырокія пласты праваслаўнага насельніцтва, якое не мела магчымасці пераканацца ў яе небяспецы і, акрамя таго, не заўважыла ў нешматлікіх тады уніяцкіх цэрквах прынцыповых змен у абрадах, унутрыцаркоўных традыцыях і звычаях. Супраціўленне набыло масавы характар менавіта тады, калі унія рэальна заявіла пра сваё існаванне, прадэманстравала свае правы і пачала наступ на праваслаўе. Пад уплывам дзейнасці Кунцэвіча барацьба праваслаўных супраць уніі не проста ўзмацнілася, яна перайшла на іншы ўзровень. Калі да 1618 г. практычна няма ніякіх звестак пра ўдзел народных пластоў у барацьбе супраць уніі і яе дзеячоў (у нашым распараджэнні знаходзяцца толькі адзінкавыя факты распраў і нападаў), то з гэтага часу народ актыўна ўключаецца ў канфесійную барацьбу. Пасля аднаўлення праваслаў най царкоўнай ерархіі канфрантацыя каталікоў і уніятаў, з аднаго боку, і праваслаўных, з другога, стала масавай: насельніцтва цяпер ужо ўсёй Полацкай епархіі адкрыта выступіла супраць Кунцэвіча, спрабуючы супраціўляцца гвалтоўнаму ўвядзенню уніі. Але судовыя прысуды вырашалі справу не на карысць праваслаўных: насельніцтва вымушана было падпарадкоўвацца каралеўскім універсалам, якія абаранялі інтарэсы уніяцкай царквы. Не разлічваючы болей на абарону закона, праваслаўныя перайшлі да выкарыстання нелегальных метадаў барацьбы, імкнучыся хоць бы такім чынам перашкодзіць распаўсюджанню уніі і фактычнаму знішчэнню праваслаўя. Рэлігійны канфлікт пачатку XVII ст. у Рэчы Паспалітай, у многім дзякуючы дзейнасці Язафата Кунцэвіча, выйшаў са сферы соймавай барацьбы, дыскусій і літаратурнай палемікі, што адбываліся ў вышэйшых, адукаваных пластах грамадства, і пранік у больш нізкія ягоныя пласты, увайшоўшы практычна ў кожны праваслаўны дом.
Сітуацыя, якая ўзнікла ва ўсходнебеларускіх землях у перыяд архіепіскапства Кунцэвіча, яўна кантраставала з існуючай да таго часу шматгадовай практыкай мірнага суіснавання прадстаўнікоў розных канфесій. Прымусовыя меры, якія шырока практыкаваліся Кунцэвічам у адносінах да беларускага праваслаўнага мяшчанства, непазбежна мусілі выклікаць і выклікалі рэакцыю ў адказ, спрыяючы імкліваму росту рэлігійнай нецярпімасці ў іх асяроддзі. Праваслаўныя пакінулі уніяцкія цэрквы, яны адмаўляліся ад споведзі перад смерцю і хрышчэння дзяцей, толькі б не звяртацца да уніяцкага святара. Паводле слоў віцебскага бурмістра Пятра Івановіча, калі уніяты ўваходзілі ў царкву, праваслаўныя казалі: „Глядзі, яны ўваходзяць у пекла"67. Цікавае і паказальнае і стаўленне да уніятаў іх блізкіх, што засталіся вернымі праваслаўю. „Сваякі і сябры мае, — гаворыць полацкі пісар Ян Дзягілевіч, — не хацелі са мною вітацца, бачыць мяне і мець зносіны са мною, папракаючы мяне за тое, што я уніят"68. Непрымірымасць уніятаў і праваслаўных стала настолькі вострай, што нават людзі, якія жылі пад адным дахам, часам не маглі знайсці паразумення. Апавядаючы пра нянавісць праваслаўных да уніятаў, пра абразы і пагрозы на іх адрас, полацкі бурмістр Дарафей Ахрамовіч адзначае, што, у першую чаргу, адчувае гэтае напружанне ў сваёй сям'і. „Я сам цярплю гэта штодзённа, — гаворыць ён, — бо ў маім доме жыве мая маці-схізматычка, ад якой я на працягу 17 гадоў ніводнага добрага слова не чуў"69.
Якія ж матывы супраціўлення уніі былі ў „простых" людзей? Чым быў выкліканы такі імклівы рост нецярпімасці ў іх асяроддзі? У выніку чаго Кунцэвіч быў забіты так жорстка?
Нягледзячы на тое, што многія аўтары закраналі на старонках сваіх прац барацьбу, якая была ў праваслаўных Полацкай епархіі з уніяцкім архіепіскапам, да гэтага часу ў гістарыяграфіі не рабілася спробаў сур'ёзнага даследавання прычын іх нежадання прымаць унію, прычын іх упартага супраціўлення дзейнасці Кунцэвіча і забойства апошняга 70.
Наўрад ці звычайны чалавек, адстойваючы сваю веру, кіраваўся тымі ж ідэямі, якія вышэйшыя пласты грамадства абаранялі ў рэлігійных дыскусіях і на соймах. Хутчэй за ўсё, ён не разбіраўся ў тэарэтычных спрэчках уніятаў і праваслаўных па пытаннях дагматыкі, а таксама не надта разумеў розныя абгрунтаванні і аргументы палемістаў у абарону ўшчэмленых правоў і прывілеяў праваслаўнай царквы. Тым не менш, трэба думаць, што паступова ў шырокія пласты грамадства, хоць і ў трансфармаваным выглядзе, „зверху" ўсё ж прасочваліся ідэі, якія былі прадметам палемікі ў грамадскай эліце. Пад іх уплывам і на падставе ўласнага досведу ў простага насельніцтва фармуецца нейкае сваё ўяўленне пра адрозненні уніі і праваслаўя, сваё разуменне сутнасці ўзніклага канфлікту. Паспрабуем зрабіць некаторыя дапушчэнні, зыходзячы з крыніц, якія ёсць у нашым распараджэнні.
Мы не маем сведчанняў саміх праваслаўных аб прычынах супраціўлення Кунцэвічу. На судзе па справе аб забойстве Полацкага архіепіскапа голас праваслаўнага боку, як ужо адзначалася, не прагучаў, таму сапраўдныя прычыны, па якіх насельніцтва Віцебска і іншых гарадоў жадала смерці Кунцэвічу, засталіся нявысветленымі. Камісіі па справе беатыфікацыі, таксама як і каралеўскія камісары, што праводзілі расследаванне забойства Кунцэвіча, прызналі праўдзівымі паказанні сведкаў пра тое, што Язафат Кунцэвіч быў забіты бязвінна, і што забойцы не мелі аніякіх падстаў для такога жорсткага злачынства 71. Хоць на працэсах праваслаўным не было дадзена слова, усім сведкам задавалася пытанне аб прычынах забойства Кунцэвіча. Так, сведка Георгі Буевіч паведаміў, што паўстанцы „называлі прычынай мяцяжа захоп схізматычнага святара, але насамрэч гэта было няпраўдай, бо ўжо даўно дробязі не хапала віцяблянам, каб забіць Раба Божага, хоць у іншых выпадках не было ніякага захопу святара" 72. Разумелі гэта і іншыя сведкі, кажучы, што асноўнай прычынай забойства Кунцэвіча была непрымірымая нянавісць да яго праваслаўных. Чым жа выклікаў Полацкі архіепіскап такую нянавісць да сябе? „Язафат ніколі б не заслужыў такую нянавісць, абразы і небяспеку, — гаворыць Дарафей Ахрамовіч, — каб не імкнуўся ўсіх да Рымскага Касцёлу схіліць і схізму выкараніць" 74. Многія сведкі паказваюць на тое, што праваслаўныя ладзілі замахі на жыццё Кунцэвіча і забілі яго толькі з-за нянавісці і „распаленага запалу" супраць каталіцкай веры, уніі грэцкай царквы з рымскім касцёлам і падпарадкавання апостальскай сталіцы і рымскаму папу75. Што ж рэальна стаяла за тлумачэннем прычыны забойства Кунцэвіча абаронай ім уніі і нянавісцю праваслаўных да каталіцкай веры?
Спрабуючы выкласці падзеі ў Віцебску і іншых гарадах у 1621—1623 г. праўдзіва, але пры гэтым пазбегнуць негатыўнай ацэнкі дзейнасці Кунцэвіча, сведкі, якія выступалі на беатыфікацыйных працэсах, ускосна паказвалі на больш глыбокія прычыны варожасці праваслаўных да уніі і уніяцкага архіепіскапа, якія нас і цікавяць, на тое, якімі шляхамі нараджалася і ўмацоўвалася іхняя нянавісць.
Уступіўшы ў валоданне віцебскімі цэрквамі, Кунцэвіч заняўся іх абсталяваннем: загадаў іх падмесці, пачысціць абразы, наладзіць хоры і адкідныя сядзенні. Паводле слоў відавочцаў, праваслаўныя ў адказ на гэта сказалі, што нельга з царквы нічога выкідаць, нават пыл. На падставе гэтага яны аб'явілі, што Кунцэвіч прытрымліваецца лацінскай веры і перарабляе цэрквы на лацінскі ўзор, за што вырашылі скінуць яго ў раку76. Аналагічны выпадак адбыўся ў Полацку. Калі Кунцэвіч, хочучы адрамантаваць струхнелы Сафійскі кафедральны сабор, распарадзіўся разбурыць 4 вежы і пакінуць пятую цэнтральную ў якасці купала, праваслаўныя ўспрынялі гэта так, быццам архіепіскап хоча знішчыць грэцкі абрад, што ён адмовіўся ад чатырох патрыярхаў, пакінуўшы толькі пятага — рымскага папу77.
Падобныя „замеры" ў спалучэнні з прымусовымі дзеяннямі Кунцэвіча ў справе распаўсюджання уніі нараджалі недавер да яго і разнастайныя чуткі пра яго. Гэтыя чуткі яшчэ болей распалялі атмасферу і, у сваю чаргу, уплывалі на фармаванне грамадскай думкі і пэўных стэрэатыпаў успрымання. Як было сказана, паведамленне пісца Грыгорыя Боніча, які вярнуўся з Варшавы, пра тое, што архіепіскап і мітрапаліт з'яўляюцца лацінянамі і ў Варшаве адпраўлялі імшу у лацінскім храме паводле лацінскага абраду, падштурхнула жыхароў Віцебска да мяцяжа супраць Кунцэвіча (1621 г.). Пасля гэтага ўжо па ўсёй епархіі панавала думка, што Кунцэвіч хоча знішчыць грэцкі абрад. „Ён знішчыў нашую веру, — крычалі праваслаўныя пад час мяцяжа ў Віцебску, — давайце яго заб'ем!"78 Кунцэвіч нават быў вымушаны накіраваць жыхарам Віцебска лісты, у якіх пераконваў, што не будзе мяняць абрад79. Аднак гэтыя лісты былі схаваныя Грыгорыем Бонічам і не дайшлі да ведама народа. Некаторыя сведкі менавіта ў гэтым бачылі прычыну забойства Кунцэвіча. Хоць наўрад ці такія лісты змаглі б перамяніць меркаванне народа, які бачыў, што Кунцэвіч наведвае каталіцкія святы80, чулі, што ён служыць у лацінскіх храмах. Аднаго гэтага было ўжо дастаткова, каб прызнаць яго „лаціннікам", г. зн. прадстаўніком чужой рэлігіі, і перастаць аказваць яму паслушэнства. Характэрна, што праваслаўныя (ды і самі уніяты, якія давалі паказанні на працэсах) не размяжоўваюць унію і каталіцтва. Для іх Кунцэвіч — „папіст" і „лаціннік", а ягоная вера — „лацінская", „рымская", „каталіцкая". Унія, якую горача абараняў і навязваў праваслаўным Кунцэвіч, успрымалася імі, такім чынам, як чужая, „адшчапенская" вера. Адрозненні паміж праваслаўем, каталіцтвам і уніяй маглі быць зразумелымі „простым" людзям, хутчэй, толькі з вонкавага, абрадавага боку, больш ім блізкага. Таму думка пра тое, што нехта хоча замахнуцца на абрад, а значыць, парушыць даўнюю традыцыю і знішчыць веру продкаў (увасаблен нем якой для іх і быў абрад) нараджала ў іх варожасць да таго, хто намерваўся замахнуцца на іх. Паколькі ўвасабленнем уніі, «гвалтаўніком сумлення» праваслаўных быў Кунцэвіч, які не жадаў лічыцца з іх ўяўленнямі, менавіта ён стаў аб'ектам іхняй нянавісці, і менавіта яго вырашылі знішчыць, магчыма, спадзеючыся такім чынам пазбавіцца ад чужой рэлігіі, якая ім навязвалася.
Трэба таксама сказаць, што ўзніклы рэлігійны канфлікт у значнай ступені стаў асэнсоўвацца праваслаўнымі ў нацыянальных катэгорыях. Як паказвае ў сваіх працах Б.М.Флора, сукупнасць уяўленняў сялян, мяшчан, казакоў пра рэлігійныя адносіны ў навакольным свеце грунтавала ся на тым, што ў кожнага народа свая вера. «Такі стан рэчаў, — піша ён, — уяўляўся натуральным. Каталіцкая вера, як вера іншага, «польскага» народа не выклікала ніякага асуджэння або варожых адносінаў. Варожую рэакцыю выклікалі спробы змяніць такі стан рэчаў, прымусіць «беларусцаў» прыняць «ляшскую» веру...»81. У прыватнасці, Б.М.Флора прыводзіць сведчанні відавочцаў канфлікту ва ўсходнебеларускіх землях, паводле якіх полацкі ўладыка «нарушил белорусскую веру» і зачыніў цэрквы, а тым, хто «в их ляцкую веру почали веровать», цэрквы «розпечата ны»82. Дадзеныя беатыфікацыйных працэсаў пацвярджаюць менавіта такое разуменне ніжэйшымі пластамі насельніц тва ўзніклага канфлікту. Дзеянні Кунцэвіча, паводле слоў апытаных, былі ўспрынятыя праваслаўнымі як спроба «пераўтварыць рутэнаў у лацінянаў», «зрабіць рутэнаў рымлянамі знешнасцю і сэрцам», ператварыць іх у «папістаў» 83. Паказальна, што супрацьпастаўленне тут ідзе не паводле прыналежнасці да той ці іншай канфесіі або этнасу («руський», «белорусец» — «лях»; «греческая вера», «руская вера» — «латинская вера»), ва ўяўленні «простых» людзей гэтыя паняцці змешваюцца, нараджаючы апазіцыю этнасу канфесіі. Выкліканы Берасцейскай уніяй раскол да тае пары суцэльнай масы «русінаў» на праваслаўных і уніятаў прывёў да таго, што ўніяты не проста сталі разглядацца праваслаўнымі як тыя, хто здрадзіў веры продкаў, і аўтаматычна прыроўнівацца да каталікоў, але гублялі ў іх вачах сувязь са сваім народам. Тыя, што перайшлі ў унію, тым не менш, працягвалі ў значнай меры лічыць сябе «русінамі», у той час як для праваслаўных яны такімі быць пераставалі. Так, Кунцэвіч гаворыць пра уніяцкія цэрквы як пра «нашыя рускія», а праваслаўныя лічаць яго «лаціннікам», «папістам», называюць «біскупам». У «масавай свядомасці», мяркуючы па ўсім, фармуецца ўяўленне пра тое, што змена веравызнання калі і не значыць змену нацыянальнай прыналежнасці (з прычыны неразвітасці нацыянальнага тыпу мыслення), то, прынамсі, азначае здраду сваёй культурнай супольнасці і пераход у іншую. Народжаны Берасцейскай уніяй канфлікт, такім чынам, выходзіў за рамкі чыста канфесійнага. Унія пачала пагражаць культурнаму адзінству, еднасці «русінаў», перад якімі паўстала праблема захавання традыцыі, этнакультурнай самабытнасці, узнікла неабходнасць адасаблення ад наступу лацінізацыі і паланізацыі.
Пераклад Марыны Сідаровіч
--------------------------------------------------------------------------------
1 Выкарыстаны тэкст працэсаў з Архіва Кангрэгацыі Абрадаў, які ўваходзіць у склад Сакрэтнага Архіва Ватыкана, апублікаваны на лацінскай мове: S.Josaphat Hieromartyr. Documenta Romana Beatificationes et Canonizationes. / Ed. A.Welykyj. -- Analecta OSBM. Series II. Sectio III. Vol. 1. 1623—1628. Romae, 1952; Vol. 2. 1628—1637. Romae, 1955 (далей — SJH).
2 Archiwum G&觺&覫wne Akt Dawnych (Warszawa), Archiwum Radziwi&觺&觺owskie, Dzia&觺 II (далей — AGAD. AR. Dz. II).
3 Витебская старина / Сост. А.Сапунов. Т. 1. Витебск, 1883 (далей — Витеб. ст.). №114.
4 SJH. V. 1. P. 11—12; V. 2. P. 315.
5 Витеб. ст. Т. 5. Ч. 1. Витебск, 1888. № 68.
6 Архив Полоцкой Духовной Консистории (далей — Архив ПДК) / Сост. А.Сапунов. Москва, 1898. №16. С. 88.
7 Акты, издаваемые Виленской археографической комиссией (далей — АВАК). Т. 9. Вильна, 1878. № 1. С. 5, 6; Архив ПДК. № 15. С. 88.
8 Витеб. ст. Т. 5. Ч. 1. № 67. С. 111—112.
9 SJH. V. 2. P. 258.
10 Архив ПДК. C. 94. Гл. таксама: SJH. V. 2. P. 225.
11 АВАК. Т.9. № 1. С. 8.
12 Ліст Я.Кунцэвіча да канцлера Льва Сапегі 21.01.1622 г. // Известия отделения русского языка и словесности Императорской Академии Наук 1909 (далей — ИОРЯС). Т. 14. Кн. 3. СПб, 1910. С. 229.
13 Гл. напр.: Левицький Я. др. Життя апостола унii св. свмч. Иосафата. Львiв, 1924. C. 13; Bielska W. &訊wiкty Jуzafat Kuncewicz i Andrzej Bobola Apostoіowie Ziem Kresowych. Warszawa, 1920. S. 8; Czerniewski L. &訊w. Jozafat Kuncewicz 1580-1623. Poznaс, 1935. P. 22—23; Guepin A. Saint Josaphat archevкque de Polock, martyr de l'unite catholique et l'eglise grecque unie en Pologne. T. 1. Paris, 1874. Р. 234; Likowski E. Unia Brzeska (r. 1596). Warszawa, 1907. S. 308-309; &襧ochowski S. Unia Brzeska w Polsce XVII wieku. Londyn, 1988. S. 92; &襧ychiewicz T. Jozafat Kuncewicz. Cieszyn, 1986. S. 75-76, 98.
14 Likowski E. Op. cit. S. 289.
15 SJH.V. 2. P. 302.
16 АВАК. Т. 9. № 58.
17 Тамсама. С. 162.
18 На ўсіх пералічаных асоб былі зроблены замахі, Граковіч быў утоплены.
19 АВАК. Т. 9. № 58. С. 162.
20 Тамсама. С. 162—163.
21 Тамсама. С. 164.
22 Тамсама. С. 164—165.
23 Витеб. ст. Т. 5. Ч. 1. № 69. С. 117.
24 SJH. V. 1. P. 204, 209, 210.
25 Витеб. ст. Т. 1. № 118. С. 229—230; SJH. V. 1. P. 198, 202, 205, 206, 209, 210.
26 Витеб. ст. Т. 1. № 118. С. 230. Гл. таксама: Витеб. ст. Т. 1. № 118. С. 227; SJH. V. 1. P.198, 211; V. 2. P. 318.
27 Витеб. ст. Т. 1. № 118. С. 227.
28 AGAD. AR. Dz. II. № 818. S. 2.
29 Витеб. ст. Т. 1. № 115. С. 214.
30 Сборник документов, уясняющих отношения латино-польской пропаганды к русской вере и народности. Вып. 2. Вильна, 1866 (далей — Сб. документов). № 15.
31 AGAD. — AR. Dz. II. № 818. S. 2.
32 SJH. V. 2. P. 277, 291, 317.
33 AGAD. AR. Dz. II. № 818. S. 2.
34 AGAD. AR. Dz. II. № 820.
35 AGAD. AR. Dz. II. № 818. S. 3; SJH. V. 2.P. 260, 317.
36 SJH. V. 1.P. 212; V. 2. P. 318.
37 AGAD. AR. Dz. II. № 814.
38 Сб. документов. № 14. С. 61; гл. таксама: Витеб. ст. Т. 5. Ч. 1. № 73.
39 SJH. V. 2. P. 258.
40 Сб. документов. № 16. С. 68.
41 Сб. документов. № 16. С. 68.
42 Витеб. ст. Т. 5. Ч. 1. № 71.
43 Сб. документов. № 16. С. 68.
44 AGAD. AR. Dz. II. № 854.
45 AGAD. AR. Dz. II. № 855.
46 SJH. V. 1. P. 205. Гл. таксама: SJH. V. 1. P. 210; Витеб. ст. Т. 1. № 118. С. 230.
47 AGAD. AR. Dz. II. № 868.
48 Ліст Л.Сапегі ад 12.03.1622 г. // Сборник документов. № 17. С. 70. Аналагічныя дакументы прыводзіў Кунцэвічу пасля бурных падзей у Віцебску ў сакавіку 1621 г. віцебскі ваявода Ян Завіша, які пісаў, што такое свавольства гвалтам вынішчаць небяспечна, што без праліцця крыві гэта не абышлося б, і рашэнне па гэтай справе можа прымаць толькі кароль. «Гвалтам абараняць свае пасады мы не павінны, — піша ён, — і рабіць гэтага не варта, каб не паднялі мы грамадзянскую вайну»... (AGAD. AR. Dz. II. № 820).
49 Ліст Л.Сапегі ад 12.03.1622 г. // Сборник документов. № 17. С. 70.
50 Ліст Л.Сапегі ад 21.01.1622 г. // ИОРЯС. 1909. Т. 14. Кн. 3. С. 229—230.
51 Сойм, які праходзіў у Варшаве 24 студзеня — 11 сакавіка 1623 г., зноў адклаў канчатковае вырашэнне пытання пра грэцкую рэлігію да наступнага сойма. Цяпер жа дзеля разбору гэтае справы рэкаменда валася стварыць камісію з прадстаўнікоў двух бакоў. Кароль абавязаў праваслаўных і уніятаў прытрымлівацца канстытуцый 1607, 1609 і 1618 г. Таксама было прынятае рашэнне спыніць судовыя цяжбы паміж двума бакамі.
52 Витеб. ст. Т. 1. № 118. С. 227.
53 SJH. V. 1. P. 200, 202, 209, 213; V. 2. P. 317; Ліст Л.Сапегі ад 21.01.1622 г. // ИОРЯС. 1909. Т. 14. Кн. 3. С. 229.
54 Вядомы факты нападаў на мітрапаліта М.Рагозу ў Слуцку (1598), мітрапаліта І.Руцкага і епіскапа І.Марахоўскага ў Львове (1615), замахі на мітрапаліта І.Пацея ў Вільні (1609), а таксама забойства казакамі айца Антонія Граковіча ў Кіеве (1618).
55 Гл. напр.: Левицький Я. др. Op. cit.; Пануцэвiч В. Сьвяты Язафат, архiяпiскап полацкi. Полацак, 2000; Bielska W. Op. cit.; Czerniewski L. Op. cit.; Guepin A. Op. cit.; Likowski E. Op. cit.; &訊w. Jуzefat Kuncewicz mкczennik za uniк.Warszawa, 1934; Urban J. ks. &訊wiкty Jozafat Kuncewicz biskup i mкczennik.Krakуw, 1906; &襧ochowski S. Op. cit.; &襧ychiewicz T. Op. cit.; &襧ywot &訊w. Jуzefata Kuncewicza Biskupa Mкczennika. &襛uck, 1923.
56 AGAD. AR. Dz. II. № 873.
57 AGAD. AR. Dz. II. № 869, 870, 872, 873.
58 Витеб. cт. Т. 1. № 118. С. 230—231.
59 AGAD. AR. Dz. II. № 818.
60 Ibid. № 854, 855.
61 Витеб. cт. Т. 1. №120. С. 240.
62 Тамсама. № 118.
63 Тамсама. С. 235—238.
64 Тамсама. № 119. С. 239.
65 Тамсама. № 121. С. 240.
66 Тамсама. № 121. С. 241.
67 SJH. V. 2. P. 202.
68 Ibid. P. 277.
69 Ibid. P. 291.
70 Расійскія дарэвалюцыйныя даследчыкі, як правіла, толькі канстатавалі сам факт супраціўлення праваслаўных, адзначаючы, што выклікана яно было гвалтам над «рэлігійнымі пачуццямі» (гл. напр.: Бантыш-Каменский Н. Историческое известие о возникшей в Польше унии с показанием начала и важнейших в продолжении оной через два века приключений. Вильно, 1866; Говорский К. Иосафат Кунцевич, Полоцкий униатский архиепископ. Вильно, 1865; Грушевський М. Iсторiя Укра&襷ни-Руси. Т. VII. Ки&襷в, 1995; Жукович П.Н. Сеймовая борьба православного западнорусского дворянства с церковной унией (с 1609). Вып. 4; Киприанович Г.Я. Исторический очерк православия, католичества и унии в Белоруссии и Литве с древнейших времен до настоящего времени. Вильно, 1895; Кулиш П.А. История воссоединения Руси. Т. 3. Москва, 1877; Макарий (Булгаков). История русской церкви. Т. ХI. С.-Петербург, 1882; Хойнацкий А.Ф. Православие и уния в лице двух своих защитников преподобного Иова Почаевского и Иосафата Кунцевича // Труды Киевской Духовной Академии (ТКДА). Киев, 1882. Август. № 8). У савецкі перыяд у вельмі нешматлікіх працах канфесійныя канфлікты ў Рэчы Паспалітай на пачатку XVII ст. набываюць афарбоўку, уласцівую духу савецкай эпохі: барацьба праваслаўнага насельніцтва ўкраінска-беларускіх земляў трактуецца як народна-вызваленчая і антыфеадальная, якая прыняла форму рэлігійнай барацьбы (гл. напр.: Михневич Д.Е. Очерки из истории католической реакции (иезуиты). Москва, 1955; Прокошина Е.С. Мелетий Смотрицкий. Минск, 1966; Короткий В.Г. Творческий путь Мелетия Смотрицкого. Минск, 1987). У сучаснай літаратуры прычыны супраціўлення праваслаўнага насельніцтва Полацкай епархіі дзейнасці Кунцэвіча таксама не знайшлі належнага асвятлення.
71 SJH. V. 1. P. 197, 215.
72 Ibid. P. 200
73 Ibid. P. 200, 201, 202, 207.
74 Ibid. V. 2. P. 296.
75 Ibid. P. 248, 260, 271, 276—277, 284, 291, 298, 308, 310, 316, 318.
76 Ibid. V. 1. P. 200, 209.
77 Ibid. P. 139.
78 Ibid. P. 211; гл. таксама P. 139, 209, 216.
79 Ibid. P. 210, 211, 216.
80 Ibid. P. 145—146, 211.
81 Брестская уния 1596 г. и общественно-политическая борьба на Украине и в Белоруссии в конце XVI— первой половине XVII в. Ч. II. Москва, 1996. С. 154.
82 Тамсама. С. 170, заўвага 6.
БЕЛАРУСКІ ГІСТАРЫЧНЫ АГЛЯД, Том 8 Сшытак 1-2 (14-15) Снежань 2001
Похожие страницы :
| Р. Баравы. Хрысціянізацыя тэрыторыі Полацкай і Тураўскай епархій X—XIV ст. |
| Аднаўленне помніка героям вайны 1812 г. у Полацку |
| "Жыціе Ефрасінні Полацкай" |
| Крыж Ефрасінні Полацкай |