Т.Б. БЛИНОВА. ИЕЗУИТЫ В БЕЛАРУСИ
Зміцер Серабракоў. ФІЛЯЗОФІЯ АКАДЭМІІ ЕЗУІТАЎ У ПОЛАЦКУ
А. Катлярчук. ЖАЗЭФ ДЭ МЭСТР I ТАДЭВУШ БРЖАЗОЎСКІ Ў СПРАВЕ АДКРЫЦЦЯ ПОЛАЦКАЙ ЕЗУІЦКАЙ АКАДЭМІІ
Ірэна Кадульская. Формы тэатральнага жыцця ў Полацкай Акадэміі (1812—1820)
БЖОЗОВСКИЙ Тадеуш
ЛЯНКЕВІЧ Габрыель
Полацкае вышэйшае піярскае вучылішча
Полоцкий кадетский корпус
Будынкі былога езуіцкага калегіума знаходзяцца на скрыжаванні пр. Ф. Скарыны з вул. Замкавай, на былым Вялікім пасадзе. Пабудаваны ў 1-й палове 18 ст. з цэглы.
У жніўні 1574 г. кароль Стафан Баторый звярнуўся да рэлігійнага дзеяча Пятра Скаргі ў Вільню з прапановай заснаваць у Полацку кляштар езуітаў. У 1579 г. былі пабудаваны драўляныя корпус калегіума i касцёл. Полацкі езуіцкі калегіум - першая сярэдняя навучальная ўстанова ордэна езуітаў на тэрыторыі сучаснай Беларусі (дзейнічаў да 1812). Першая езуіцкая школа ў Полацку налічвала 5 вучняў. У ліку вучняў-хлопчыкаў знаходзіліся сын полацкага ваяводы Мікалая Дарагастайскага i пляменнік архіепіскапа Т. Рыпінскага. У далейшым колькасць дзяцей, якія навучаліся ў езуітаў, значна павялічылася. Першапачаткова навучальная ўстанова размяшчалася ў Полацкім замку. Калегіуму былі дадзены не менш як 72 вескі (з 730 дымамі) i 423 дамы ў Полацку. У 1588 г. пры калегіуме быў пабудаваны касцёл св.Стафана. У 1598 г. калегіум перавялі ў спецыяльна ўзведзены будынак непадалёку ад замка (драўляныя будынкі згарэлі пры пажарах).
Вялікую значнасць полацкі прыстанак езуітаў набыў пасля пераходу віленскага езуіцкага навацыяту з Рыгі, які быў выгнаны шведамі з горада ў 1600 г. У выніку Полацк ператварыўся ў цэнтр езуіцкага ордэна ў Вялікім княстве Літоўскім. У 1617/18 навучальным годзе школа налічвала 81 вучня.
Навучанне i выхаванне ў гэтай навучальнай установе вялося па праграмах для езуіцкіх калегіумаў, вылучалася высокім узроўнем. Першым рэктарам калегіума быў вядомы ідэолаг контррэфармацыі ў Рэчы Паспалітай Пётра Скарга. Выкладаліся лацінская i грэчаская мовы, антычная літаратура, красамоўства, стылістыка, паэтыка i свяшчэннае пісанне. Каб павялічыць колькасць навучэнцаў, было ўведзена выкладанне на польскай. Малодшае аддзяленне калегіума (гімназія) мела 5 класаў (у 5-м класе навучанне доўжылася 2 гады), якія называліся: «інфіма», «граматыка», «сінтаксіс», «паэціка» i «рыторыка». Галоўнай дысцыплінай выкладання ў трох нізшых класах была лацінская мова, потым грэчаская. Два вышэйшыя класы называліся «гуманіора». Гэта была школа свецкая. Асобная духоўная школа прызначалася асабіста для тых, хто жадаў уступіць у ордэн езуітаў. Школа мела сямігадовы курс: трохгадовы філасофіі i чатырохгадовы багаслоўя.
Пасля захопу Полацка маскоўскімі войскамі цар Аляксей Міхайлавіч выдаў пастанову аб вяртанні маёнткаў езуітаў праваслаўнаму духавенству. Касцёл быў разабраны. Пасля Андросаўскага перамір'я 1667 г., калі Полацак быў вернуты ВКЛ, езуіты зноў умацавалі свае пазіцыі, пабудавалі касцёл св. Францішка Ксаверыя, які быў знішчаны пажарам 1682 г. Пасля пажару былі пабудаваны драўляны касцёл св. Стафана, будынкі келляў i вучылішча.
Пры калегіуме існавалі канвікт (інтэрнат), бібліятэка, друкарня, тэатр, карцінная галерэя, музей (з 1780-х гадоў), аптэка (зафіксавана з 1641), шпіталь для бедных, сукнавальня (каля 1797). Тэатр калегіума ставіў п'есы з удзелам хору i балета на гістарычную i біблейскую тэматыку ў духу эстэтыкі барока i класіцызму. У некаторыя пастаноўкі (напрыклад, «Духоўнае прычасце святых Барыса i Глеба») уключаліся інтэрмедыі на беларускай мове.
Бібліятэка існавала з канца 16 ст. У 1811 - г. налічвала каля 40 тыс. тамоў. Складалася з галоўнай, навуковай i польскай бібліятэк. У 19 ст. была найбагацейшым кнігазборам на Беларусі. У ёй зберагаліся каралеўскія граматы, старажытныя рукапісы, іншыя дакументы, каля 90 біблій, выдадзеных у 16—17 ст. Аснову кніжнага фонду складалі выданні 16—18 ст. на польскай, лацінскай, французскай, нямецкай мовах, сярод ix працы Арыстоцеля (Гейдэльберг, 1562), Эразма Ратэрдамскага (Амстэрдам, 1682). Значная колькасць літаратуры была выдадзена на Беларусі.
У 1734 г. расейскім войскам знішчаны касцёл i забрана казна кляштара, якую, аднак, ксяндзы вярнулі пасля скаргі да царыцы ў Пецярбург. У 1738 г. італьянскім дойлідам пабудаваны новы мураваны храм, асвячоны 15.8.1745 г. у гонар святога Стафана; работы па афармленні інтэр'ера завершаны ў 1765 г. У капліцы пры храме захоўваліся мошчы прапаведніка, «пінскага апостала» Андрэя Баболі (перанесены з Пінска), таму касцёл быў месцам паломніцтва вернікаў. Касцёл — трохнефавая крыжова-купальная базіліка з двухвежавым фасадам. Перад касцёлам сфарміравана вялікая прамавугольная Парадная плошча.
У 1772 г. калегіуму належала каля 5 тыс. валок зямлі, 16 620 прыгонных у вёсках i 289 мяшчан. Да ліку найбуйнейшых належалі 9 фальваркаў: Вяжышчы, Іванск, Імгумнаў, Загацце, Казімірова, Мосар, Медзічы, Туроўля, Экіманія, якія давалі 63 882 злотых прыбытку. У 1796—1811 гг. у калегіуме вучыліся ад 244 да 441 чалавека. У Полацку езуіты мелі 6 касцёлаў.
У канцы 18 ст. у калегіуме выкладаў аўстрыйскі вучоны-энцыклапедыст, мастак, архітэктар Габрыэль Грубер (1740—1805), які стаў ініцыятарам стварэння i арганізатарам музея пры Полацкім езуіцкім калегіуме. У 1788 г. апантаны ідэяй музея Грубер спраектаваў i пабудаваў для яго будынак. Будаўніцтва спецыяльнага трохпавярховага корпуса для музея стала выключнай з'явай у дзейнасці полацкіх езуітаў. Грубер асабіста зрабіў шэраг механізмаў i інструментаў, распісаў сцены музея фрэскамі. У стварэнні музея яму дапамагалі Францыск Ксаверый Шопфер (Схопфер), Кшыштаф Шміт i Ян Сомерэр. Пасля ад'езду Г.Грубера ў Санкт-Пецярбург з 1800 г. музеем займаліся Францыск Рыка, Юзаф Цытовіч, якія многа зрабілі, каб узбагаціць збор музея.
Сярод музейных рэчаў былі рукапісныя i старадрукаваныя кнігі, культавыя і свецкія рэчы, што раней знаходзіліся ў цэрквах i манастырах Полацка; калекцыі і прадметы агульнагістарычнага характеру, электрычныя i механічны прылады і інструменты, прывезеныя з-за мяжы; прадметы, якія вырабляліся на месцы, калекцыі натуральнай гісторыі, сабраныя ў ваколіцах Полацка. Музейныя калекцыі выкарыстоўваліся для дэманстрацыі пры выкладанні той ці іншай дысцыпліны у езуіцкім калегіуме. Езуіты таксма дазвалялі палачанам i гасцям горада наведваць музейныя кабінеты. Адметнай рысай музея у Полацку была наяўнасць залы архітэктонікі, у якой былі прадстаўлены мадэлі ўсіх архітэктурных стыляў эпохі антычнасці i сярэднявечча, а таксама выкананыя з алебастры дэталі асобных ордэраў. Тут знаходзіліся макеты двухпавярховага дома, печы для абпальвання цэглы, падкрышша для сушкі дрэва і, нават, «модель постройки корабля на 1,5 аршина длиною и в 1 аршин шириною, с парусами и протчим». Гэтая зала была прызначана таксама для заняткаў па маляванню.
Акрамя названых, у склад музея ўваходзілі 3 памяшканні фізічнага кабінета, хімічная лабараторыя, кабінет натуральнай гісторыі, бібліятэка, карцінная галерэя, залы для экзаменаў i дыспутаў. У музеі налічвалася каля 140 фізічных прыбораў, што размяшчаліся ў 10 шафах. Адны з ix былі зроблены за мяжой, іншыя — у майстэрнях езуіцкага калегіума. У 12 фізіка-механічных кабінетах музея экспанаваліся электрычныя машыны, электрафор, лейдзенная батарэя; размаўляючая галава; купідон, які раз'язджаў у калясцы; стары, ківаючы галавой; гандляр, які прадаваў тавар у лаўцы; металічнае люстэрка, у якім чалавек бачыў сябе стаячым на званіцы базыльянскага кляштара; паліспат; макеты машын для забівання паляў; узоры муроўкі цагляных сцен i г.д. Там жа экспанаваліся: тэлескоп (2,5 м вышыні), 3 рэфлекторныя тэлескопы, барометры, глобусы неба i зямлі, астранамічныя компасы i г.д.
У мінералагічным кабінеце знаходзіліся ўзоры каштоўных камянёў: 2 алмазы, 6 рубінаў, 20 ізумрудаў, 5 сапфіраў, больш за 100 штук цыркона, 40 кускоў граната, 24 тапазы, 20 аметыстаў, а таксама кавалкі горных парод, металаў, мамантавай косці, акамянелых рыб, рэшты раслін. У экспазіцыі музея знаходзіліся вырабы з агатаў, рубінаў, халцэдону (ручкі, кубкі, табакеркі, сподкі, пячаткі), каралаў, бурштыну (статуэткі, табакеркі), перламутру, слановай косці (партрэт імператрыцы Кацярына II у сярэбранай аправе, яйка, у якім месціліся мініяцюрныя шашкі, шахматы i кеглі). У 7 шуфлядках захоўвалася вялікая калекцыя старажытных манет, каменная сякера, кітайскія бронзавыя драконы, турэцкае меднае ружжо з перламутрам i г.д.
Раслінны свет (ці флора) быў прадстаўлены ўзорамі дошак розных парод дрэў (387 узораў), выкапнёвых масел (57 шклянак), гербарыяў розных раслін (518 узораў). Хімічная лабараторыя музея была абсталявана ўсім неабходным для правядзення розных вопытаў, расплаўлення i ачышчэння рэчываў.
У карціннай галерэі музея знаходзіліся партрэты, намаляваныя алеем, тушшу, алоўкам, у т.л. каралеўскія, Марціна Лютэра, Жана Кальвіна, Аляксандра I i інш. Некаторыя з ix мелі вялізныя памеры, былі старадаўняга паходжання, намаляваны на дрэве (у асноўным пейзажы). Сярод палотнаў сустракаліся копіі з Рафаэля, Тыцыяна, Рубенса, якія пісалі мастакі Нядзвецкі i Малахоўскі.
У музеі таксама захоўваўся архіў езуітаў, які, у асноўным, складаўся ca штогадовых справаздач i прац выкладчыкаў акадэміі. Акрамя таго, тут знаходзіліся дакументы па гісторыі Балтыйскага краю, якія езуіты перавезлі з Рыгі ў 1802 г.
Дзейнасць езуітаў з моманту ix з'яўлення на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага была звязана са школай, a значыць, з канвіктамі (інтэрнатамі) i пансіёнамі. Усе езуіцкія калегіумы, якія знаходзіліся на тэрыторыі Усходняй Беларусі, пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай (Полацкі, Віцебскі, Магілёўскі, Мсціслаўскі i Аршанскі) мелі свае пансіёны. Найбольшай папулярнасцю сярод ix карыстаўся Полацкі, прызначаны для дзяцей шляхты. Адкрыты ў 1802 г., размяшчаўся ў 2-павярховым цагляным будынку. Некаторы час адначасова з пансіёнам для сыноў збяднелай шляхты дзейнічаў канвікт «Хільзенаў—Шадурскіх».
Абодва пансіёны не адчувалі недахопу ў хлапчуках, якіх аддалі на выхаванне езуітам. Нават пасля вайны 1812 r. i выкліканых ёю страт колькасць канвіктаў узрасла.
У Полацкі шляхецкі канвікт прымалі дзяцей ад 8 да 14 год. Яны бясплатна вывучалі ўсе курсы навук у школах, але за знаходжанне ў пансіёне бацькі плацілі 100 руб. серабром, а з 1818 г. — 150 руб. у год.
Кіраўніцтва калегіума (з 1812 акадэміі) вельмі ўважліва падыходзіла да падбору членаў ордэна езуітаў для работы ў канвіктах. Штодзённыя кантакты з такімі адукаванымі людзьмі павінны былі аказаць пэўны станоўчы ўплыў на дзяцей. Езуіты ўмелі своечасова выявіць у выхаванцаў здольнасці да той ці іншай сферы інтэлектуальнай дзейнасці i мэтанакіравана працаваць над ix развіццём. Таму не выпадкова, што з Полацкага канвікта выйшла нямала мастакоў, пісьменнікаў, паэтаў i рэлігійных дзеячаў.
Полацкія езуіты ў час працы ў пансіёне вялікую ўвагу надавалі развіццю ў вучняў навыкаў гутаркі на замежнай мове, якую тыя ў гэты момант вывучалі ў школе. Калі ж хто-небудзь з хлапчукоў выказваў жаданне практыкавацца ў музыцы, жывапісу, танцах i т.д., то ім давалася такая магчымасць.
Вялікая ўвага надавалася фізічнаму выхаванню дзяцей. У будынку Полацкага пансіёна мелася вялікая зала, дзе яны маглі нават бегаць. Для старэйшых хлопчыкаў праводзіліся заняткі па фехтаванню.
29.5.(10.6).1812 г. ў Полацку на базе Полацкага езуіцкага калегіума была адкрыта першая вышэйшая навучальная ўстанова на тэрыторыі сучаснай Беларусі - Полацкая езуіцкая акадэмія. Акадэміі былі нададзены правы універсітэта, мела 3 факультэты: тэалагічны, філасофскі, вольных навук i старажытных i сучасных моў. Сярод 39 выкадчыкаў побач з вучонымі з Італіі, Францыі, Германіі, Аўстрыі, Швейцарыі, Польшчы былі ўраджэнцы Беларусі: прафесар фізікі Ю. Цытовіч, прафесар філасофіі В. Бучынскі, прафесар грэчаскай мовы Н. Гаўрылевіч, прафесар рускай мовы i літаратуры І. Залескі i іншыя.
Колькасць студэнтаў дасягала 700 чалавек. Фармальна навучанне было пазаканфесійным, пазасаслоўным i бясплатным, але за ўтрыманне студэнта ў канвікце (інтэрнаце) бралася 600 руб. за год.
На факультэце вольных навук i старажытных і сучасных моў вывучалі рускую, французскую, нямецкую, італьянскую, польскую, лацінскую, грэчаскую, сірыйскую i старажытна-яўрэйскую мовы, а таксама літаратуру на гэтых мовах. На філасофскім факультэце вывучалі логіку, метафізіку, дыялектыку, этыку, палітычную эканомію, геаметрыю, трыганаметрыю, фізіку, хімію, матэматыку, астраномію, архітэктуру, батаніку, заалогію.
У акадэміі былі 2 бібліятэкі — адна з кнігамі на польскай мове, другая — больш за 40 тыс. тамоў — з кнігамі на рускай i іншых мовах. Працавалі кабінеты натуральнай гісторыі, хімічны, фізічны (найлепшы), мінералагічны, заалагічны; меліся карцінная галерэя i збор архітэктурных мадэлей. Усяго на вывучэнне прыродазнаўчых дысцыплін на факультэце вольных навук у 2-м i 3-м класах адводзілася 20 гадзін у тыдзень, столькі ж адводзілася на мовы. Выкладанне вялося па падручніках еўрапейскіх універсітэтаў, а таксама па ўласных, якія выдаваліся ў акадэмічнай друкарні, якая дзейнічала ў 1787—1820 гг. і выпусціла больш за 500 выданняў пераважна на польскай i лацінскай, часткова на рускай, італьянскай, нямецкай i французскай мовах. У старшых класах выкарыстоўвалася семінарская форма навучання, справаздачы аб семінарах змяшчаліся ў друкаваным органе акадэміі — «Месенчніку полоцкім» («Miesiecznik Polocki»). Часопіс меў 6 раздзелаў: літаратуры i свабодных навук, маральна-філасофскі, фізіка-матэматычны, гістарычны, крытычны, літаратурных навін. Выданне часопіса спынена пасля выгнання ў 1820 г. ордэна езуітаў з Расейскай імперыі.
Сярод выпускнікоў акадэміі быў шэраг выдатных дзеячаў навукі i культуры: А.Доўгірд, астраном Я. Накцыяновіч i іншыя.
Пасля забароны дзейнасці ордэна кляштар трапіў да піяраў. Адначасова была падзелена маёмасць былой езуіцкай акадэміі: частку фізічнага i іншых кабінетаў адправілі ў Пецярбург, да 20 тыс. тамоў з фондаў бібліятэкі трапіла ў Віленскі універсітэт, а пазней перададзена Рымска-каталіцкай духоўнай акадэміі. Другую частку Полацкай езуіцкай бібліятэкі падзялілі паміж Полацкай духоўнай семінарыяй i Віцебскай гімназіяй; друкарню перавезлі Ў Кіеў.
У 1822 г. на базе пераведзенага ў Полацк Віцебскага піярскага вучылішча было створана Полацкае вышэйшае піярскае вучылішча. Размяшчалася ў будынках скасаванай езуіцкай акадэміі і згодна са статутам падзялялася на прыходскае, 4-класнае павятовае i 3-гадовыя «курсы вышэйшых навук». Штогод піяры на ўтрыманне вучылішча атрымлівалі 28 тыс. руб. з былых езуіцкіх фундушаў. Ад езуітаў вучылішчу перайшлі бібліятэка (больш за 24 тыс. тамоў), фізічны i мінералагічны кабінеты, музей, друкарня. Выкладанне вялося на польскай мове. У 1823 г. вучылішчам, якое налічвала 13 выкладчыкаў (у большасці выпускнікі Віленскага універсітэта), кіравалі рэктар, прэфект. Каб стварыць асветніцкі цэнтр, падобны да універсітэцкага, была значна пашырана праграма навучання i ўведзены лекцыі замест звычайных урокаў. Выкладаліся: Закон Божы, польская, лацінская, французская i нямецкая мовы, геаграфія, арыфметыка, асновы геаметрыі, прыродазнаўства, фізіка, маляванне. «Курсы вышэйшых навук» падзяляліся на літаратурнае i матэматычнае аддзяленні, дзе выкладаліся матэматыка, доследная фізіка, цывільнае права, лацінская, грэчаская i польская мовы, гісторыя, маляванне, музыка, фехтаванне, танцы. Пры вучылішчы дзейнічаў канвікт (інтэрнат) на 40 юнакоў, якія плацілі за свае утрыманне па 500—600 руб.
Вучылішча мела трывалыя сувязі з Віленскім універсітэтам. Так, у 1822 г. лекцыі па сусветнай гісторыі тут чытаў прафесар гэтага універсітэта І. Лялевель. У вучылішчы дзейнічаў філіял таварыства філаматаў (тыя, хто імкнуліся да ведаў). У 1823 г. тайная арганізацыя філаматаў Полацкага вышэйшага піярскага вучылішча была раскрыта паліцыяй. Прэфект вучылішча Я. Лашкевіч быў вызвалены ад займаемай пасады, выкладчыкі К. Львовіч i І. Брадовіч арыштаваны.
Папячыцель Віленскай навучальнай акругі князь Адам Чартарыйскі меркаваў надаць вучылішчу афіцыйны статус ліцэя, але ў 1824 г. Усходняя Беларусь адышла да Пецярбургскай навучальнай акругі. У 1825—36 гг. па ініцыятыве візітатара, прафесара Пецярбургскага універсітэта В. Сянькоўскага, была праведзена рэформа вучылішча: лекцыйная сістэма выкладання забаронена, у пачатковых класах выкладанне праводзілася на рускай мове, узмацніўся нагляд паліцыі за выхаванцамі i выкладчыкамі. Прэфектам вучылішча стаў прафесар Шумброўскі. Пасля рэпрэсій 1828—25 гг. выкладчыцкі корпус не далічыўся найбольш адукаваных прадстаўнікоў. Пасля стварэння ў 1829 г. Беларускай навучальнай акругі ўлады пачалі працэс скасавання вучылішча, якое лічылася (разам з Крамянецкім ліцэем) «культурным цэнтрам польскай цывілізацыі» ў краі і мела «прапольскую» накіраванасць.
26.4.1830 г. з мэтаю «проведения на Западном крае идеи русского просвещения, русского патриотизма и русского дела» царскім урадам было прынята рашэнне на месцы піярскага вучылішча (былых езуіцкага калегіума і акадэміі) заснаваць Полацкі кадэцкі корпус. Вучылішча было зачынена, піяры пераведзены ў Вільню, дзе ў верасні адкрылі сваю гімназію. Большая частка абсталявання была вывезена ў Маскву, Кіеў і Пецярбург.
Пасля таго, як зачынілі піярскае вучылішча, а ў вучэбных будынках вырашылі размясціць кадэцкі корпус, пачалося сапраўднае рабаванне і спусташэнне музея і бібліятэкі. Гаспадаром маёмасці на час перабудовы памяшканняў стала будаўнічая камісія, якой музейныя рэчы заміналі прыстасаванне памяшканняў для новых класаў i спальных пакояў. Для разборкі музея i бібліятэкі ў Полацк 8.5.1830 г. былі камандзіраваны прафесар Пецярбургскага універсітэта Папоў i чыноўнік Галоўнага ўпраўлення Духоўных спраў Шэкалевіч.
Беларускі гісторык Г.А. Каханоўскі, які даследаваў гісторыю беларускіх музеяў, адзначаў: «Папячыцель беларускай навучальнай акругі Р.І. Карташэўскі пераконваў, што бібліятэку i музей у Полацку трэба пакінуць, аднак паводле ўказанняў пецярбургскага прафесара Папова i бібліятэка i музей былі разрабаваны. Лепшыя творы накіравалі ў Пецярбургскую Акадэмію мастацтваў. У паштовым рэестры зафіксаваны 2 скрыні па 160 перагародак кожная, з унікальнымі калекцыямі. I яшчэ 2 скрыні з карцінамі, ды 3 з унікальным сонечным гадзіннікам, мазаічнымі работамі; антыкварыятам прадметаў культу. У гэтым абозе пакідалі Беларусь i 256 пудоў кніг».
У выніку ўсіх размеркаванняў Публічная бібліятэка Санкт-Пецярбурга атрымала 389 старадрукаў, Санкт-Пецярбургскі універсітэт — 6260 тамоў, Галоўнае Упраўленне Духоўных спраў - 3056 тамоў, Рымска-каталіцкая калегія — 8694, Маскоўскі універсітэт — 454 тамы, 2 беларускія гімназіі — 2619 тамоў, Полацкі кадэцкі корпус — 1149 тамоў кніг (ў 1915 г. вывезены у Сімбірск (Расея)). Значную частку фондаў атрымала бібліятэка Віцебскай духоўнай семінарыі, якая у 1900 г. перадала яе бібліятэцы Кіеўскай духоўнай акадэміі.
У вучэбных будынках размясціліся кадэцкі корпус i свецкае павятовае вучылішча. Касцёл перададзены праваслаўнай царкве i перайменаваны ў Свята-Мікалаеўскі сабор; перабудаваны, касцельнае начынне звезена ў Варшаву i Асвею, арган з 1838 г. знаходзіцца ў віленскім касцёле св. Яна, што на тэрыторыі універсітэта.
Нягледзячы на тое, што ўсе самыя каштоўныя экспанаты і кнігазборы былі вывезены ў Расею, пры кадэцкім корпусе засталіся рэшты некалі найбагацейшай калекцыі. Музей i бібліятэка на базе гэтых пакінутых матэрыялаў працавалі з першых гадоў існавання кадэцкага корпуса i знаходзіліся ў адным з пакояў на першым паверсе ў будынку былой езуіцкай акадэміі.
Афіцыйнае адкрыццё кадэцкага корпуса адбылося 25 чэрвеня 1835 г. Ён быў заснаваны для дзяцей дваран Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай, Мінскай, Магілёўскай, Смаленскай губерняў i Беластокскай вобласці, а таксама дзяцей афіцэраў i чыноўнікаў ваенных пасяленняў Віцебскай i Магілёўскай губерняў.
Згодна з правіламі прыёму навучэнцы кадэцкага корпуса падзяляліся на 2 катэгорыі: інтэрнаў (штатныя i звышштатныя) i экстэрнаў (прыходзячыя вучні). У сваю чаргу інтэрны падзяляліся на казённакоштных (утрымліваліся на дзяржаўныя сродкі), тых, хто ўтрымліваўся за кошт бацькоў, стыпендыятаў, якія вучыліся на стыпендыі дваранства, арганізацый, прыватных асоб.
Акрамя агульных правіл прыёму для дваранства беларускіх губерняў існавалі некаторыя абмежаванні: у адпаведнасці з загадам Мікалая I y Полацкі кадэцкі корпус было забаронена прымаць дваранскіх дзяцей, бацькі якіх удзельнічалі ў паўстанні 1830—31 гг., але былі памілаваны. Такіх падлеткаў было рэкамендавана накіроўваць у навучальныя ўстановы, якія знаходзіліся ўнутры імперыі.
Паводле праекта Полацкі кадэцкі корпус быў разлічаны на 400 выхаванцаў. Усяго за перыяд з 1835 па 25.6.1910 г. з 5216 полацкіх кадэтаў скончылі курс навучання. Асноўную частку афіцэрскага i выкладчыцкага складу Полацкага корпуса i ваеннай гімназіі на працягу ўсяго перыяду ix дзейнасці складалі выхадцы з цэнтральных губерняў Расеі. Па веравызнанню з 33 афіцэраў — выкладчыкаў і выхавацеляў — 28 былі праваслаўныя, 3 — пратэстанты, 2 — католікі.
Навучальны год доўжыўся з 15 жніўня да 5 чэрвеня. У корпусе выкладаліся наступныя дысцыпліны: Закон Божы, руская, нямецкая i французская мовы, руская i агульная гісторыя, геаграфія, матэматыка (арыфметыка, алгебра, геаметрыя, трыганаметрыя, аналітычная геаметрыя), фізіка, хімія, законазнаўства, чарчэнне, мінералогія, фізіялогія, батаніка, касмаграфія, маляванне, музыка, спeвы, танцы. Шмат увагі надавалася страявым заняткам, плаванию, гімнастычным практыкаванням, фехтаванню. Сярод ваенных навук выкладаліся тактыка, артылерыя, ваенная гісторыя і фартыфікацыя.
Апошні выпуск у Полацкім кадэцкім корпусе адбыўся ў маі 1917 г. Новая ўлада адмовілася ад утрымання гімназій ваеннага ведамства, i яны падлягалі скасаванню. 1918 год стаў апошнім годам ix існавання. У 1919—20 гг. рэшткі кадэцкіх карпусоў (у т.л. i Полацкага), якія здолелі прабіцца на поўдзень да Дзянікіна і Урангеля, былі аб'яднаны ў Крымскі i Феадасійскі кадэцкія карпусы. У 1920 г. яны былі вывезены за мяжу. Цяпер сцяг Полацкага кадэцкага корпуса захоўваецца ў Саборным храме Замежнай сінадальнай царквы ў Нью-Йорку.
На працягу 18—19 ст. калегіум езуітаў сфарміраваўся ў рэпрэзентатыўны горадабудаўнічы ансамбль. Касцёл стаяў па восі сіметрыі плошчы ў завяршэнні перспектывы Віцебскай вуліцы. Сярод будынкаў езуіцкага калегіума не захаваліся карпусы канвікта, вучылішча, музея i тэатра, а таксама службовыя карпусы ў паўночнай частцы комплексу i будынка аптэкі з заходняга боку. Перад касцёлам сфарміравалася галоўная Парадная плошча горада. На берагавым схіле перад галоўным фасадам будынка калегіума быў разбіты рэгулярны парк.
У 1750 г. побач з касцёлам пачалі ўзводзіць мураваны 3-павярховы галоўны будынак калегіума, які злучаўся з касцёлам. Е-падобны ў плане пад чарапічным дахам будынак галоўным падоўжным фасадам быў арыентаваны на поўдзень, на Заходнюю Дзвіну. У 2-павярховым сярэднім левым крыле на 1-м паверсе размяшчалася трапезная, на 2-м — бібліятэка і музей, да трапезнай прылягаў 1-павярховы будынак кухні. Астатняя частка будынка мела калідорную планіроўку, капітальнымі сценамі была падзелена на 105 памяшканняў ca скляпеністымі перакрыццямі. Будынак абаграваўся «цеплай» (з хадамі для цяпла) падлогай. У сценах былі вентыляцыйныя хады, у падвалах — развітая сістэма падземных вадасцёкаў. Захавалася паўднёвая частка корпуса i заходняе крыло. Барочная архітэктура манументальнага i буйнамаштабнага будынка мае буйныя прапорцыі i чляненні, рытм фасадам надаюць вялікія прамавугольныя i эліпсападобныя аконныя праёмы ў простых ліштвах з замкавым каменем, вуглавыя i прысценачныя лапаткі, на вышыню ўсіх паверхаў, тонкапрафіляваны завяршальны карніз.
У 1778 г. паралельна будынку касцёла ўзведзены 3-павярховы корпус, у якім на 1-м паверсе размяшчалася кнігарня, на 2-м — спачатку вучылішча, потым друкарня, на 3-м — тэатр. З паўночнага боку да касцёла прыбудаваны 2-павярховы Г-падобны ў плане флігель (канвікт), які аб'яднаў касцёл з галоўным корпусам. У 1780 г. пабудаваны 1- i 2-павярховыя карпусы гаспадарчага прызначэння (бровар, медаварня, піваварня, пякарня, кузня, майстэрні і інш.; не захаваліся); яны абмяжоўвалі тэрыторыю калегіума з поўначы i захаду i замыкаліся 2-павярховым будынкам з брамай. Побач размяшчалася аптэка з лабараторыяй i сушыльняй для траў. Пасля прыезду ў Полацк Г. Грубера пабудаваны корпус, які злучыў 3-павярховы i галоўны карпусы. У новым корпусе знаходзіліся карцінная галерэя, музей, абсерваторыя, хімічная лабараторыя, вучэбныя кабінеты (не захаваліся). На поўдзень ад аптэкі пабудаваны 2 флігелі — памяшканні для семінарыстаў i багадзельні. Паўднёвы схіл узгорка, на якім стаяў галоўны корпус, быў умацаваны падпорнай сцяной (захавалася), на створанай тэрасе разбіты пладовы сад. Касцёл аднаўляўся пасля пажараў 1871 г. i 1912 г., у 1964 г. ўзарваны, у 1976—79 гг. на яго месцы ўзведзены 9-павярховы жылы дом. Рэшткі калегіума ў стане рэстаўрацыі, пасля якой тут размесцяцца вучэбныя карпусы Полацкага універсітэта.
У полацкім езуіцкім калегіуме навучаліся: жывапісец Валенцій Ваньковіч (1800-42), паэт Міхал Дудзінскі (1747-пасля 1782), паэт і драматург Францішак Князьнін (1749-1807), выдавец, перакладчык і гісторык Францішак Папроцкі (1723-пасля 1805), мемуарыст і гісторык рэлігіі Станіслаў Шантыр (1763-пасля 1846), адзін з пачынальнікаў новай беларускай літаратуры Ян Баршчэўскі (1794-1851).
В.Ф.Шалькевіч Полацкі езуіцкі калегіум.
Т.Б.Блінова Езуіцкія канвікты ў Полацку.
В.А.Цыбуля Бібліятэка Полацкай езуіцкай акадэміі.
Т.А. Джумантаева Музей езуіцкага калегіума i кадэцкага корпуса.
А.Ф.Самусік Полацкае вышэйшае піярскае вучылішча.
В.І.Шайкоў, А.М. Лукашэвіч Полацкі кадэцкі корпус.
А.М.Кулагін Касцёл святога Стафана і кляштар езуітаў.
Полацк. Памяць. - Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 2002.
Крыніца: radzima.net
Похожие страницы :
Нет похожих страниц.