КНЯЗЬ БРАЧЫСЛАЎ ПОЛАЦКІ

Полацкая зямля, як вядома, была сацыяльна-культурнай прастораю ўзьнікненьня й разьвіцьця беларускага этнасу і нацыянальнай дзяржаўнасьці. Сярод гістарычных асобаў, якія адстойвалі незалежнасьць нашай перашай дзяржавы адметная роля належыць полацкаму князю Брачыславу...

Відаць, варта нагадаць падзеі, якія папярэднічалі прыходу Брачыслава на княскі пасад. Блізу 980 году ў Полацку адбылася трагедыя, вядомая як "крывавае вясельле" Ўладзіміра з Рагнедаю. Ноўгарадзкі князь Уладзімір захапіў нашую старажытную сталіцу і загадаў забіць першага вядомага зь летапісаў полацкага князя Рагвалода. Была зьнішчаная захопнікамі і ўся Рагвалодава сям'я, за выняткам князёўны Рагнеды. У свой час Рагнеда адмовілася з бацькавай згоды выйсьці замуж за Уладзіміра, аддаўшы перавагу кіеўскаму князю Яраполку. Пасьля захопу й разбурэньня Полацку Ўладзімір узяў Рагнеду за жонку супроць яе волі, а неўзабаве забіў свайго суперніка Яраполка й зрабіўся вялікім князем кіеўскім.

Праз колькі гадоў Рагнеда зьдзейсьніла няўдалы замах на жыцьцё Уладзіміра, пасьля чаго была высланая з малым сынам Ізяславам на радзіму. Свае апошнія гады непакорлівая палачанка пражыла ў Заслаўі, дзе стала манашкаю, прыняўшы імя Анастасьсі.

Рагнеда памерла ў 1000 годзе. Яе сын Ізяслаў, які аднавіў полацкую княжацкую дынастыю, перажыў маці ўсяго на адзін год. Такое супадзеньне дае падставы лічыць, што Уладзімір кіеўскі мог атруціць іх, каб не дазволіць Полацку ўзмацніцца. Герой нашай перадачы князь Брачыслаў быў сынам Ізяслава і ўнукам Рагнеды.

Пасля таямнічай бацькавай сьмерці Брачыслаў Ізяславіч заняў полацкі пасад. Яму было наканавана вярнуць княству незалежнасьць. Ён застаўся сіратою ў раньнія гады. Бацька паспеў пасадзіць хлопчыка на каня, даў патрымацца за меч, паслухаў, як, водзячы пальцам па пергамене, княжыч расчытвае кніжныя радкі. Далей яго выхаваньнем займаўся нехта з полацкіх баяраў. Брачыслаў застаўся апошнім жывым Рагвалодавічам. Палачане бераглі малалетняга князя, як вока, і глядзелі на яго зь вялікімі спадзяваньнямі.

У Кіеве яшчэ ўладарыў ненавісны Рагвалодаў забойца Уладзімір. Ён мусіў аднавіць Полацкае княства, але забраў у яго волакі на гандлёвых шляхах. Ключы ад іх — гарады Віцебск і Усьвят— перайшлі пад уладу Ноўгарада, куды плыло цяпер багатае мыта з праезджых купцоў. Полацак марыў павярнуць гэты залаты ручай да сябе, аб'яднаць крыўскія землі і прырасьціць да іх дрыгавіцкія.

Узмужнеўшы і ўвабраўшыся ў сілу, князь Брачыслаў спраўдзіў надзеі суайчыньнікаў. Як тое адбывалася, апавядаюць летапісы і скандынаўская "Сага пра Эймунда". Памёр кіеўскі князь Уладзімір Краснае Сонейка, успыхнулі крывавыя усобіцы. Пераможцам зь іх выйшаў князь Яраслаў, празваны Мудрым.

Малады полацкі валадар у змаганьне за дзедаву спадчыну ня лез, рыхтаваўся да іншага. А тут як быццам само неба паспрыяла палачанам: у горад прыйшла з Кіеву варажская дружына Эймунда. Яраслаў Мудры не заплаціў ёй за службу, і пакрыўжданыя варагі выбралі сабе новага гаспадара — Брачыслава. Гэта было красамоўным прызнаньнем ягонае сілы.

Эймунд прывёз крывіцкаму князю важную навіну: яго кіеўскі дзядзька рыхтуецца да паходу ў Прыдзінне. Полацак вырашыў не шкадаваць варагам грошай. Пагатоў Эймундава папярэджаньне хутка пацьвердзілася: Яраслаў прыслаў ганцоў, вымагаючы памежныя зь ягонымі ўладаньнямі полацкія гарады. Правадыр варагаў за бяседным сталом сказаў Брачыславу: "Падобна, княжа, што будзе бойка з хіжым ваўком. Саступім цяпер — захоча ўрваць яшчэ болей".

Параіўшыся з баярамі, Брачыслаў Ізяславіч вырашыў не чакаць нападу, а самому ўдарыць на спадчыннае Яраславава ўладаньне — Ноўгарад. У 1021 годзе палачане быццам з-пад зямлі выраслі перад магутнымі ноўгарадзкімі сценамі і ўзялі горад прыступам.

Сярэднявечны польскі гісторык Ян Длугаш піша, што ўсьлед за сталіцаю Брачыслаў авалодаў усім суседнім княствам. У захопленых гарадах ён паставіў намесьнікаў і з багатым палонам рушыў дадому. Часам даводзіцца чытаць, што такім чынам Полацак адпомсьціў за Рагвалода і Рагнеду. Ня трэба блытаць помсту з палітыкай. Палачане ня столькі помсьцілі, як імкнуліся далучыць Ноўгарадзкую зямлю, каб больш пасьпяхова змагацца з Кіевам.

На сёмы дзень вяртаньня з паходу крывіцкае войска ўбачыла перад сабою баявыя харугвы Яраслававай дружыны. Сеча адбылася на рацэ Судоме, і, калі верыць летапісам, разбіты Брачыслаў зьбег адтуль у родны горад. Аднак дзіўная гэта была перамога, бо кіеўскі князь ня толькі не пайшоў ваяваць Полацкую зямлю, а яшчэ і аддаў пляменьніку Віцебск і Усьвят — менавіта тыя гарады, якіх Полацку не хапала для моцных пазыцыяў на шляху "з варагаў у грэкі". Зноў мусім шкадаваць, што зьнік у цемры стагодзьдзяў Полацкі летапіс: ён мог бы сказаць аб той бітве праўду.

"Сага пра Эймунда" падае іншую вэрсію падзеяў на Судоме. Сечы нібыта наогул не было. Кіяне з палачанамі стаялі насупроць адзін аднаго сем дзён.

Паспрабуйма знайсці ў раньняй гісторыі ўсходніх славянаў (дый не толькі іх) прыклад, каб два князі — бацька і сын — трымалі дзяржаву пад сваёй рукой цэлае стагодзьдзе. Нехта скажа, што такога і быць не магло: часам князь на сваім пасадзе і году не сядзеў — каго браты зарэжуць, каго пляменьнікі ў магілу звядуць. Але факт ёсьць факт.3 1003 да 1044 году ў Полацку валадарыў Брачыслаў, а пасля ягонае сьмерці, да 1101-га,— найславуцейшы з полацкіх князёў Усяслаў Брачыславіч, празваны Чарадзеем.